تطور برهان لم و ان از منطق به فلسفه اولی در کلام ابن سینا و ملاصدرا

اصطلاحات برهان، برهان لمی، و برهان انی، انی مطلق، دلیل در منطق تعاریف ویژه ای دارند. ولی برخی از این اصطلاحات آنگاه که از منطق به فلسفه منتقل شده و به کار می روند، فیلسوفان بر پایۀ حفظ هدف تقسیم برهان به لم و ان در منطق، در آن اصطلاحات تصرفاتی انجام داده اند. شواهدی در کلام ابن سینا و ملاصدرا وجود دارد که تطور این اصطلاحات را در فلسفه نشان می دهد. برهان در فلسفه به معنای بر لمی مطلق و دلیل بر لمی غیر مطلق اطلاق می شود و این دو سیر از حد وسط علت به معلول است و قیاس شبیه به برهان در کلام ابن سینا بر برهان انی مطلق از نوع سوم در منطق که حد وسط و حد اکبر دو لازم برای حد اصغرند، تطبیق می شود و برهان بالعرض در کلام ملاصدرا نوعی برهان لمی غیر مطلق است که حد وسط علت ثبوت اکبر برای اصغر است نه علت برای ذات اکبر. از سوی دیگر برهان صدیقین ملاصدرا که از حقیقت وجود، آغاز می کند، بر برهان انی مطلق از نوع سوم منطبق است و ملاصدرا آن را برهان شبیه به لمی نامیده است. در فلسفه برهان به دو شق بالذات و بالعرض تقسیم می شود. برهان دلیل مثلا برهان امکان در اثبات واجب، از نظر ملاصدرا برهان بالعرض تلقی می شود، نه برهان بالذات. توجه به تطور این اصطلاحات پس از انتقال از منطق به فلسفۀ اولی راه گشا تفسیر دقیق عباراتی است که فیلسوفان آنها را در فلسفه به کار برده اند.