گونه شناسی رویارویی های اهل شهود با علم منطق

تاریخ علم منطق در عالم اسلام گواه بر آن است که در میان گروه های مختلف مخالف با علم منطق، شماری از عارفان و صوفی مسلکان هم دیده می شود. پرسشی که در این جهت قابل درنگ است این است که آیا این مخالفت صورت واحدی داشته یا از گونه های متفاوتی برخوردار بوده است؟ برای یافتن این پاسخ بهترین روش جستجوی کتابهای عرفانی و توصیف این مخالفت ها و دسته بندی و تحلیل آنهاست. این اقدام در نوشتار حاضر به این دستاورد انجامیده است که مخالفت عارفان وصوفیان به سه گونه بروز یافته است: گونه نخست: بهره‌گیری از شیوة خود منطقیان و به کارگیری چیدمان استدلالی آنها برای نقض آن دانش می‌باشد. ابوسعید ابو الخیر در برتری دادن شهپر شهود بر پای بند خرد همین صورت را به رویارویی خود با دانش منطق بخشیده است. پاسخ ویژه ابن سینا به ابوسعید و نیز پاسخ‌های سقراط، افلاطون و ارسطو به دیگران و سخنان ابن سینا در دیگر آثارش در این زمینه باری دیگر ارجمندی عقل و استدلال‌های منطقی و سست بودن این صورت رویارویی را کاملاً آشکار ساخته است. نمونه های دیگر قابل اشاره تقابل های شمس تبریزی و صدرالدین قونوی هستند.گونه دوم: تکیه بر مبانی تصوف و آشکارا بهره‌گرفتن از آنها در نگرشی انتقادی به مباحث منطق می‌باشد. ابن سبعین صوفی با بهره‌گیری از مبانی خویش در وحدت وجود ابتدا پاره‌ای از مباحث منطقی را آورده و در پی آن نقد‌های عنیف خویش را ذکر کرده و به فروپاشی دانش منطق گرویده است. داوری در باب درستی یا نادرستی مبنای وحدت داوری در باب درستی یا نادرستی مبنای وحدت وجود و تفسیرهای گوناگون از این مبنا پرده از وارد بودن یا نبودن نقدهای ابن سبعین بر می‌دارد.گونه سوم: برخی عارفان و صوفی مشربان با هر دانشی که اشتغال به آنها غفلت آدمی از حق و حقیقت را در پی داشته و یا دست کم این قابلیت را دارد که آدمی را در سراپردة فراموشی فرو برده و از عشق ورزیدن به حقیقت باز دارد، از باب نکوهش وارد شده‌اند. سرزنش‌های جامی، شیخ محمود شبستری، شیخ بهائیو قطب الدین نیریزی نسبت به دانش منطق نمونه های هستند که در این صورت جای می‌گیرد. روشن است که این گونه نکوهیدن‌ها به ذات دانش منطق توجه نداشته و تنها به سرزنش غافلان از حقیقت و فراموش کنندگان، عشق راستین به آن نظر دارد.