منطق چونان گفتوگو میان زبان و وجود تاملی درباب نظامِ منطقیِ فارابی

فارابی در سنّت فلسفی-عقلانیِ ما سرآغازی است که اهمّیت آن نه به دلیل نظام سازیِ قلمروهای تفکّر، بل به جهت غنای مناسباتِ قلمروهای تفکّر است که طرح میشوند اما به تصلّب و جزمیّت دچار نمی غلتند؛ فلذا در مقام اُفُق های مفتوحْ همواره خِرد را به اندیشیدن فرامیخوانند. از سوی متفاوت، ظهورِ منطق در جهان اسلام به مثابه ی رخداد موثّر در سپهر تفکّر به شمار می آید؛ رخدادی که موسس آن بیشکّ فارابی است. منطق از آن جهت یک رخداد محسوب میشود که نگاه علمی و معرفتی در حوزه های مختلفِ علوم را در جهان فرهنگی اسلام، به خود منوط میسازد. معطوف به این اُفُقها، جستار حاضر میکوشد فهم و خوانشی از نظامِ منطقیِ فارابی، براساس مناسبات و منزلگاه های درونیِ آن فراهم آورد. پرسشِ اصلیِ پژوهش این است: منطق در نگاه فارابی چیست؟ این پرسش را در سه گام اصلی و با رویکرد توصیفی-تحلیلی، مورد بررسی قرار دادهایم: در وهله ی نخست سیمای اجمالی از تقدیرِ منطق پیش از فارابی فراپیش نهادهایم، در قدم دوّم جایگاه منطق را در کلّیتِ نظامِ فلسفیِ او مورد بحث قرار دادهایم و در گام سوّم از ساختار و عناصر درونیِ نظام منطقِ فارابی پرسیده ایم. قبل از معلّم ثانی، منطق در چارچوب الاهیات مسیحی محبوس میشود؛ اما فارابی با خوانش برهان/آنالوطیقای دوم، آن را در مرکز معرفت چونان معیار اصلیْ منزلت میبخشد و برهه ای نوی برای منطق رقم میزند. در امتداد این رخداد، فارابی منطق را در کانون معرفتِ فلسفی و پرسش از جهان قرار میدهد و عرصه های پرسش از جهان را چونان صناعات منطقی صورت بندی مینماید. در نهایت و به مدد تاملات مذکور، به پرسشِ اصلیِ خویش بازگشته و پاسخ داده ایم: منطق در نگاه فارابی گفتوگویی است که میان زبان و وجود برپا میشود. منطق هرچند در چارچوب یک تعیّن ظهور می نماید، اما ماهیّت آن متعیّن، جزمی و متفنّانه نیست؛ جوهر آن گفتوگویی است که از ذات زبان و نسبت آن با جهان برمی خیزد.زیرا در بنیادِ صناعات منطقی، اصالتاً زبان حضور دارد؛ و وقتی زبانْ تجلّیات ساده ی حیاتش (الفاظ) را پشت سر مینهد و به اشکال پیچیده (اقوال، قضایا، قیاس، برهان، صناعات) میرسد، به واقع تاریخِ شکوفاییِ ذاتش را در نسبت و گفتوگو با جهان به نمایش میگذارد. بدین دلیل، او قلمروهای منطق را قلمروهای گفتوگو میداند. از این منظر، منطق در حقیقت عرصه های گفتوگو با جهان را در خود برگزار میکند.