سنجش نقدهای ابن‌تیمیه بر بخش حجت/قیاس منطقِ ارسطوئی/سینوی

ابن‌تیمیه از متفکران مسلمانی است که معتقد است برای فهم دین (حقیقت) به آموزه‌ها و اصول منطقی (نه فقط منطق یونانی) نیاز نداریم. این جستار به این پرسش می‌پردازد که فهم ابن تیمیه از مباحث حجت و استدلال منطق ارسطوئی/سینوی چیست و چه نقدهایی مبتنی بر این فهم برآن دارد؟ و در ادامه سنجش‌گری‌هایی هم ناظر به فهم او از منطق ارسطوئی/سینوی و هم نقدهایی او مطرح می‌شود. او در یکی از آثار منطق‌ستیزانۀ خود یعنی کتاب الردّ علی المنطقیین بر مبنای تصویر دو بخشی منطق (تصور و تصدیق) کتاب خود را در چهار فصل در نقد چهار ادعای (دو مدعای سلبی و دو مدعای ایجابی) منطقدانان ارسطویی تبویب میکند. در نقد بخش حجت منطق ارسطو ابن تیمیه اولا به نحوی انحصاری مدعی است که تنها طریق تصدیق و دانش قیاس (آن هم برهان) است (تصدیق مطلوب جز از طریق قیاس حاصل نمیشود) و دیگر آنکه همین گزاره را در قالبی ایجابی مطرح می‌کند (قیاس یا استدلال منطقی علم به تصدیق را حاصل میکند). ابن تیمیه در مقام سوم (صص 129-289) و چهارم (صص 290-589) کتاب الرد نقدهای بسیاری بر این دو ادعا دارد. ابن‌تیمیه استدلال می‌کند که منطق‌دانان ارسطوئی با قیاس برهانی در پی علم کلی و قضای کلی هستند از آن جهت که این نوع معرفت (با معرفت موجودات و خالقشان) موجب کمال نفس می‌شود (آنچه موجب کمال نفس است عبادت خداوند است نه علم به کلی). اگر اینگونه باشد واجب الوجود و انبیا که علمشان به این طریق نیست عالم به موجودات نیستند. ابن تیمیه نکات مفصلی را در باب نسبت‌سنجی میان قیاس منطقی و تمثیل منطقی مطرح می‌کند. معتقد است علم به محسوس مقدم بر کلی است و کبرای کلی قیاس که رکن قیاس است از طریق توجه به جزئیات به دست آمده است. او فایدۀ قیاس را ”یادآوری و تفطن“ به یک قضیه که از آن غافل بوده‌ایم می‌داند نه آموختن چیزی جدید، نه آنچنانکه غزالی می گوید که علم به نتیجه معرفت سومی غیر از مقدمات است. به زعم ابن‌تیمیّه در نتیجه‌گیری قیاس بیش از عقل از حافظه و ذاکره کمک می‌گیریم. در این جستار انتقادات ابن‌تیمیّه را به دو دسته تقسیم می‌کنیم: آنها که روایتی نادرست از منطق ارسطویی-سینوی است و آنها که روایت درستی است و دستۀ اخیر هم یا پاسخ‌های جدی قبل یا بعد ابن‌تیمیه داده شده و یا ملاحظات و نقدهای ابن‌تیمیه وارد است و به نحوی در فلسفه‌های تجربه‌گرایانۀ غرب هم به آنها اشاره شده است.