ملاک تقسیم حکمت به نظری و عملی و سنخ‌شناسی گزاره‌های حکمت عملی

ارسطو، حکمت را بر سه قسم نظری، عملی و تولیدی تقسیم کرد. مسلمین با حذف علم تولیدی، از تقسیم حکمت به نظری و عملی استقبال کردند؛ اگرچه در برشمردن شاخه‌های هر یک از حکمت نظری و عملی با ارسطو اختلافاتی مبنایی دارند. بعنوان مثال؛ ابن‌سینا در رساله‌فی‌اقسام‌العلوم، دانشنامه‌علائی و منطق‌المشرقیین تحت تاثیر فارابی، علم نوامیس را از اقسام حکمت عملی قرار می‌دهد و در عیون‌الحکمه بر اهمیت آن تاکید دارد.«...و مبدا هذه الثلاثة مستفاد من جهة الشریعة الالهیة، و کمالات حدودها تستبین بالشریعة الالهیة...»(رسائل.1400ق. ص30)این عملکرد خوانش اعتباری از گزاره‌های حکمت عملی را تقویت می‌کند.فارغ از ریشه‌های مساله اعتباریات، محقق اصفهانی نخستین کسی است که به صورت منظم خوانشی اعتباری از گزاره‌های اخلاقی را نمایندگی می‌کند. ایشان در نهایه‌الدرایه اندیشه خویش را بر اساس خوانشی اعتباری از اندیشه ابن‌سینا، آغاز می‌کند. ایشان با نظارت کامل به دیدگاه محقق لاهیجی در سرمایه‌ایمان و حاجی سبزواری در شرح‌الاسماء، معتقد است ابن‌سینا گزاره‌های اخلاقی را مشهورات بالمعنی‌الاخص شمرده و این گزاره‌ها اعتباری و برهان‌ناپذیر می‌باشند.علامه طباطبایی علیرغم ابهامی که در اندیشه وی در باب رابطه باید عمومی و باید اخلاقی است، مناسبت اندیشه خویش را با محقق اصفهانی یا ابن‌سینا روشن نمی‌کند. شهید مطهری که از مدافعان اندیشه اعتباریات علامه است، در یک موضع این اندیشه را نظریه حکماء اسلامی می‌داند(مطهری.1384.ج13.ص721) و در یک موضع خوانشی اعتباری از ابن‌سینا ارائه می‌دهد.(مطهری،1384.ج7.ص231) شاهد شهید مطهری بر این خوانش بر مدار ملاک تقسیم حکمت به نظری و عملی دور می‌زند. از دیدگاه ایشان اگر تقسیم حکمت به نظری و عملی بر اساس موضوع بوده باشد، گزاره‌های حکمت عملی، از حقائق بوده و برهان‌پذیرند اما اگر این تقسیم بر اساس غایت پیش رود، سنخ این گزاره‌ها اعتباری خواهند بود. ایشان ضمن برشمردن اشکالات تقسیم حکمت بر اساس موضوع، ملاک بودن غایت در این تقسیم را مبنا و اعتباری بودن گزاره‌های حکمت عملی را به ابن‌سینا نسبت و حتی ملاصدرا و حاجی را از فهم آن عاجز می‌داند. ایشان در نهایت تقسیم بر اساس سنخه امام خمینی را به عنوان مبنای تقسیم حکمت به نظری و عملی معرفی می‌کند.در این مقاله ضمن احصاء تعریفاتی که در اندیشه ابن‌سینا و ملاصدرا از حکمت شده، نشان می‌دهیم این تعریفات مربوط به فلسفه اولی نیستند(برخلاف دیدگاه آیت‌الله‌جوادی ن.ک جوادی. 1389. ص120) و در ادامه ضمن تبیین ملاک تقسیم به موضوع یا غایت، آثار هر یک را استخراج و نشان می‌دهیم کدام یک از تعریفات ابن‌سینا یا ملاصدرا بر مدار موضوع و کدام یک بر اساس غایت است؟ به عنوان مثال؛ مشابهت با پروردگار و مضاهات با عالم عینی دو تعریف پربسامد از حکمت‌اند. نشان خواهیم داد که هرگاه مشابهت و مضاهات وصف برای مجموع حکمت نظری و عملی باشد، تقسیم بر مدار موضوع شکل می‌گیرد و هرگاه وصف برای حکمت نظری تنها باشد، تقسیم بر اساس غایت است. به عنوان مثال ابن‌سینا در یک تعریف مضاهات با عالم عینی را وصف برای مجموع حکمت نظری و عملی دانست:«الحکمه صناعه نظریه یستفید منها الانسان لتحصیل ما علیه الوجود و ما علیه الواجب لیتشرف بذلک نفسه و یستکمل و یصیر عالماً عقلیاً مضاهیاً للعالم الموجود...»(رسائل.1400ق.ص60)این تعریف حاکی از تقسیم بر اساس موضوع بوده و به ادغان شهید مطهری طبق این مبنا گزاره‌های حکمت عملی در اندیشه ابن‌سینا باید حقیقی باشند نه اعتباری.از دیگرسو در آثار ملاصدرا با این تعریف مواجه‌ایم:«اما النظریه فغایتها انتقاش النفس بصوره الوجود علی نظامه بکماله و تمامه و صیرروتها عالماً عقلیاً مشابهاً للعالم العینی...«(اسفار. 1981. ص20)در این بیان مضاهات و مشابهت وصف برای حکمت نظری تنها است و طبق تحقیق تنها با تقسیم بر اساس غایت سازگار است و بر اساس معیار شهید مطهری باید ملاصدرا به اندیشه ادراکات اعتباری پی برده باشد.با دو تعریف یاد شده نه می‌توان به قطع ابن‌سینا را مدافع ادراکات اعتباری معرفی کرد و نه این اندیشه را از نظام ملاصدرا دور دانست.به نظر نگارنده اصل ملازمه میان ملاک بودن غایت و فهم ادراکات اعتباری محل تردید است ؛ چون اولاً اخذ علم به حقائق موجودات و ثانیاً تعبیر «بداند تا بداند» و «بداند تا عمل کند» در این تعریفات نافی ادراکات اعتباری است.یک تعریف از حکمت در سنت فلسفی وجود دارد که بر اساس احصاء نگارنده حداقل در آراء جلال‌الدین دوانی موجود است و آن تعریف به «استکمال نفس در جانب علم و عمل» است.(اخلاق جلالی.1391.ص60) ملاصدرا و حاجی سبزواری از این تعریف برای بررسی ادخال یا اخراج علوم تولیدی و منطق از حکمت بهره برده‎اند. به نظر می‌آید برداشت ادراکات اعتباری بر اساس این تعریف امری ممکن است و برخلاف دیدگاه شهید مطهری، اگرچه نمی‌توان این اندیشه را به ابن‌سینا نسبت داد اما در آراء ملاصدرا و حاجی محملی برای انتساب وجود دارد.