خوانش عرفانیِ شیعیان از حکمت عملی ذیل باب اخلاق سیاسی (مطالعۀ موردی حکمای عصر صفویه)

به نظر می‌رسد نخستین کاربرد اخلاق در سیاستِ مسلمین به امام نخست شیعیان علی(ع) باز گردد؛ ایشان در نصایح خویش به امام حسین(ع) که نسخه‌ای از آن با عنوان تحفه الخواطر و نزهه النواظر در کتابخانة استانبول موجود است، بابی را به «اخلاق ملوک» اختصاص داده‌اند. (نسخة خطی 1093 مرعشی: 12) همین اسلوب در عهدنامة مالک نیز دیده می‌شود. اما سابقة رسالات اخلاق سیاسی به صورت یک نظام معنایی منسجم را باید در میان آثار حکمت عملی یافت. چنانکه می‌دانیم، در عالم اسلام، مباحث اصلی حکمت عملی یعنی اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مدن، ذیل حوزة عام‌تر اخلاق مطرح می‌شده است. به بیان دیگر، دو جزء اخیر در اقسام حکمت عملی، یعنی تدبیر منزل و سیاست مدن، به چگونگی عملی کردن آن مباحثی می‌پرداختند که در بخش نخست، یعنی اخلاق، مطرح شده بود، و منظور از حکمت عملی نیز چیزی جز آن نبود. این تقسیم‌بندی از سویی، مشابه همانی بود که ارسطو در اخلاق نیکوماخوس ارائه داده بود، اما از سویی به لحاظ ماهوی با آنچه ارسطو مد نظر داشت، دارای تفاوت‌هایی اساسی بود. زیرا «غایت سیاست، در اندیشة سیاسی یونانی، نیل به سعادت با عمل به فضیلت بود، اما مفهوم فضیلت و سعادت، پیوندی ناگسستنی با مفهوم مصلحت عمومی داشت.» (طباطبایی، 1383/ الف: 213) این تفکر، در تداوم سنت متافیزیکی و رتوریک در اندیشه سیاسی یونانی بود که زائیدة «polis» بود، و به طرزی بنیادین با مفهوم فضیلت و سعادت در میان مسلمانان تفاوت داشت. مثلاً غزالی در کتاب میزان العمل به شدت با چنین تفسیری از سعادت مخالفت کرده و معتقد است آنچه سعادت دنیوی خوانده می‌شود «مجازاً یا اشتباهاً» سعادت خوانده شده است و تاکید می‌کند که «و این شامل همة آن چیزهایی است که به سعادت اخروی می‌انجامد.»یکی از شیوه‌های نگارش آثار سیاسی در جهان اسلام، ذیل باب اخلاق سیاسی در حکمت عملی است که در میان حکمای شیعی عصر صفوی مضمونی متفاوت از فرونسیس یونانی یافته است. این آثار معمولاً به حوزه علم اخلاق سیاسی مربوط بوده و سعی دارند با طرح یک نظام معناییِ اخلاقی، سیاست‌ورزیِ حکام مسلمان را نگریسته و با ارجاع به آیات، روایات و داستان‌هایی مربوط به مناسبات اخلاق و سیاست، حاکمان را مورد پند و اندرز قرار دهند. رسالات اخلاق سیاسی در عینِ اینکه دارای مضمون عرفانی‌ و وجوه مشترکی با رسالات اندیشة سیاسی عرفانی هستند، اما بیشتر حاوی ادب و اخلاق عمل سیاسی‌اند و سعی دارند برخی از فضیلت‌ها را به عنوان «فضیلت‌های مدنی» مورد توجه قرار دهند. در مقابل، رسالات اندیشه سیاسی عرفانی، حاوی مباحثی در اندیشة سیاسی، بر مبنای جهان‌بینی عرفانی‌اند. البته در ضمن بسیاری از رسالات اخلاق سیاسی که غالباً به سلطانِ وقت «تحفه» می‌شده است، مولف سعی می‌کرده اندیشه‌های سیاسی خودش را نیز ارائه دهد و سعی ما نیز این بوده که در این بخش بیشتر به این آثار بپردازیم. همچنین، رسالات اخلاق سیاسی را باید از سیاست‌نامه‌های اسلامی متمایز کرد؛ در سیاست‌نامه‌های اسلامی غالباً با تقدم عمل و قدرت بر نظر مواجهیم، اما در رسالات اخلاق سیاسی، ادب و اخلاق سیاست و عمل سیاسی اهمیت دارد. به بیان دیگر عمل سیاسی، ذیل عمل اعتقادی معنادار است. این نشان می‌دهد که حکمای شیعی قرائت خاصی از حکمت عملی را مد نظر داشتند که نه تنها با فرونسیس ارسطویی، که با اندرزنامه‌های اسلامی دورۀ میانه نیز تمایز دارد. ما در این مقاله، ضمن تشریح چیستیِ باب اخلاق سیاسی در حکمت عملی، به معرفی برخی از رسالات غالباً منتشر نشدۀ این حوزه در عصر صفوی پرداخته ایم و بر دو شخصیت مهم این عصر، یعنی جلال الدین دوانی و مولی احمد همدانی تمرکز کرده‌ایم.