نوآوری های فیلسوفان مسلمان ( فارابی ، ابن سینا ) در حکمت عملی

حکمت عملی، از جمله امور مغفول در فلسفه مدرسی ماست که علیرغم اهمیت آن در سبک زندگی اخلاقی و خانوادگی و اجتماعی انسان معاصر، کمتر مورد مداقه و تحلیل واقع شده است. « نوآوری‌های فیلسوفان مسلمان ( فارابی ، ابن سینا ) در حکمت عملی»، موضوع مقاله حاضر است با توجه به این نکته که ارتباط میان حکمت عملی مبتنی بر عقلانیت، با آموزه های دینی مبتنی بر وحی و تعالیم نبوی، از امتیازات فلاسفه مسلمان چون فارابی و ابن سینا می‌باشد. در این منظر، غایت حکمت عملی، عبارت است از نظام سازی عقلانی دین، و غایت دین، بیان قابل فهم حقایق عقلی برای عموم مردم است. فارابی و در پی ایشان ابن سینا و سایر فلاسفه مسلمان، با بیان ماهیت حکمت عملی و نوع ارتباط آن با دانشهای زیر مجموعه آن یعنی اخلاق ، تدبیر منزل و سیاست ، به ترسیم رابطه میان فرد و اجتماع پرداخته تا از خلال آن به تقارن میان عقل و دین، و تبیین جایگاه ملت، حکومت، امامت و خلافت برسند و برای این منظور نقش خطابه، مشاوره و صناعت مدینه را مورد بررسی قرار داده تا تمایز روش حکمت عملی از دیگر دانش‌های برهانینشان داده شود. هر چند آراء فارابی و ابن سینا در این زمینه با اختلاف نظر در زمینه تقدم اخلاق و سیاست بر یکدیگر رو بروست، اما آرای ایشان از نقاط مشترکی در بیان ماهیت، اهمیت، کارکرد و اجزای حکمت عملی، برخوردار است. با وجود اشتراک در طرح مسائل مربوط به شاخه اخلاق ، فلسفه خانواده در حکمت عملی فارابی ،دیده نمی‌شود و فلسفه مدنی نقش پررنگ تری در این منظر دارد. بر خلاف بوعلی سینا که مباحث مستوفایی را در تدبیر منزل و دانش خانواده ارائه می‌دهد و تمایز میان این دو فیلسوف مسلمان در تبیین حکمت عملی دیده می‌شود. آرای فارابی و بوعلی سینا، نوآوری‌های فیلسوفان مسلمان در حکمت عملی نسبت به فلاسفه پیش از ایشان چون ارسطو و ارونس یا برسیس را نشان می‌دهد که نشان از بهره مندی از تعالیم وحیانی و فرهنگ اسلامی است. فارابی به دنبال بیان هماهنگی تفکرات عقلی با الهیات توحیدی و تبیین رابطه عقل و وحی است تا از این طریق راههای تحصیل سعادت را به انسان بیاموزد. رابطه میان حکمت نظری و عملی را بیان می کند، با این تعبیر که فلسفه اولی مطالب و احکام کلی را بررسی کرده تا به حکمت عملی سرریز شده و چگونگی رفتار انسان بحث شود و به دنبال تبیین چیستی سعادت، راههای کسب آن مشخص شود. صناعت اخلاق در بیان افعال و اخلاق جمیل و راههای کسب آن است و سیاست مدن در بیان راههای کسب، توزیع و حفظ امور جمیل برای مردم جوامع است. غایت اخلاق، کسب سعادت دنیوی و اخروی با هدف شناخت و ایمان به خدا و حفظ اعتدال است. فارابی با تبیین عقلانی جهان بیرونی حکمت عملی را بنیان می نهد و سعادت فرد و جمع را قرین یکدیگر می‌داند. وی بر تقدم سیاست بر اخلاق تاکید می‌ورزد و به ضرورت ریاست حکیم در جامعه معتقد است. با بیان فضائل نظری و فکری و خلقی و صناعات عملی، مدینه فاضله را ترسیم نموده و هویت آن را به مفاهیم اخلاقی گره می‌زند، مبانی و مقدمات آن را طرح نموده، و بر آن استدلال می‌کند. فضائل رئیس مدینه فاضله را توصیف کرده تا به نقش نبی در تاسیس آن برسد و علت نیاز بشر به دین یا ملت را روشن نماید. فارابی «آرمانشهر»آرمانی خود را توصیف نموده و تفاوت آن را با سایر مدن غیر فاضله به خوبی تبیین می کند.ابن سینا هم تقارن میان عقل و نقل در حکمت نظری را می‌پذیرد. کار عقل را تعیین کلیات و کار نقل را بیان مصادیق و نمونه های عملی می‌داند. حکمت نظری را مقدمه رسیدن به حکمت عملی دانسته و شاخه های هر یک را به تفصیل بیان می‌دارد. اما آرمانشهر مثالی فارابی را نمی پذیرد و به دنبال تحقق مدینه عینی است که با تقدم اخلاق بر سیاست شکل می‌گیرد. آرای اخلاقیش را بیان می‌کند، و رابطه متقابل مردم و مسئولین در کیفیت اخلاقی جامعه را گوشزد می‌کند. با وضوح بیشتری نسبت به فارابی ترتیب روسا و صاحبان مقام را بیان می‌کند. هر چند در بیان تاثیر آموزه های دینی در آرای اخلاقی با فارابی هم نظر است. تدبیر منزل را مفصل در شاخه های مختلف آن یعنی امور اقتصادی، روابط همسری، تعلیم و تربیت کودک و کیفیت ارتباط با خدمتکاران، روشن می‌کند. دیدگاهش نسبت به سیاست از فارابی دینی تر است و تاثیر تفکر شیعی اسماعیلی بر او بیشتر دیده می‌شود. خطابه و صناعت مدینه را در بخش منطق شفا مورد توجه قرار می دهد و بیشترین کاربرد خطابه را در امور مشاوریه می‌داند و اصناف سیاست را در « الحکمه العروضیه » بیان می‌دارد .