دین و حکمت عملی در اندیشه امام محمد غزالی

در میان نظریه های مختلفی که عمدتاً متعلق به متفکران متقدم می باشند سیاست به عنوان شاخه ای از علوم در نظر گرفته شده‌است. سیاست در نظر متفکران اسلامی جایگاه خود را در ارتباط با سایر علوم به طور روشن تری نشان داده است، عمدتاً در بحث از سیاست چه در حوزه نظر و جه در حوزه عمل به آن به صورتی نسبتاً میان رشته ای نگریسته شده است. هرچند در اکثر نظریات مطرح شده سیاست در آغاز تقسیمبندی به صورت مستقل مطرح می شود اما با گسترش بحث ارتباط آن با سایر علوم و حرف به میان می آید . تعریف علم از سوی هر اندیشمندی که بر تاریخ علم تاثیر گذار بوده است می تواند به بازشناسی و تحلیل معنا و مفهوم علم مدد رساند. از سویی دیگر اندیشیدن به سیاست نکته ها و ناگفته هایی از جهان زیست و اندیشه های نهان اندیشمندان را بر ما آشکار می سازد. سیاست با دو چهره پیدا و ناپیدای خود می تواند هم محمل عمل باشد و هم بستر آرزو. سیاست اندیشی نه تنها اقتضائات سیاسی بر ما می نمایاند بلکه جهان معرفتی و دانشی و نیز خواسته و نیت مولف را نیز هویدا می سازد. پژوهیدن در اندیشه سیاسی مسلمان ما را به بررسی رابطه عقل و وحی فرامی خواند و شکل گیری اندیشه سیاسی اسلام را به تصویر می کشد. در این مقاله تلاش بر آن است که به این مهم در اندیشه و نگاه غزالی پرداخته شود. اندیشه سیاسی غزالی را باید برآیند رویکرد شریعت‌مدارانه وی از یک سوی و نیز رویه عرفان اندیشی او از سوی دیگر دانست که کوشیده است در بستر کنش دینی و تکلیفی الهی به سیاست بنگرد. این شیوه نگرش به شکاف هرچه بیشتر اندیشه سیاسی او از فلسفه سیاسی می انجامد و غزالی را آغازگر راهی می گرداند که در اندیشیدن به سیاست به سوی فلسفه پرهیزی رهنمون می گردد. سیاست در نگاه غزالی آنگاه که در بستر کنش می افتد باید جامه فقه بر تن پوشد و آن گاه که در ساحت اندیشه می ماند در میانه عرفان و شریعت است. امام محمد غزالی که با نظریه بدیع مقاصدالشریعه در فقه اهل سنت شناخته می شود در زیست فردی روشی صوفیانه را اختیار نمود و جهانی نو را پیش روی خود گشود. این تجربه شخصی تعریف از سیاست را نیز در اندیشه غزالی دگرگون ساخت و زمامداری و فرمانروایی را به سوی دل آگاهی و صدق پیش راند. او در پیرنگ سیاست اندیشی دیگرگونه اش اخلاق، فقه، عرفان و شریعت را زمینه های شایسته سیاست ورزی درست می داند و بر آن است که اخلاق برپا شده بر صداقت و اخلاص راه نجات شهریاران و شهروندان در شهری آرمانی است. در واقع او راهی دراز را در سیر اندیشه و آثارش می سپرد تا از تقسیم و طبقه بندی علوم به شهری آرمانی برسد. غزالی این طی طریق را با تعریف سیاست ورزی درست و زمامداری شایسته و اخلاقی به انجام می رساند. نکته پایانی این که در سده پنجم موجی برخاست که بازتاب شرایط تاریخی آن دوره بود و دغدغه ایجاد نظام سیاسی و عقیدتی و باز‌سازی امت و احیای شریعت و تزکیه دین را داشت. غزالی رهبر موج سده پنجم است. وی دین، سیاست و اخلاق را از زاویه‌ای باطنی مورد خوانش قرار‌داد و با پیشنهاد نظامی معرفت مدار، به‌مثابه نزدیک‌ترین سامان دین‌ورزی و زمامداری به سامان نبوی، در‌راستای چیرگی معرفت مبتنی‌بر دل و باطن کوشید. تلاش غزالی را باید آغاز برتری عرفان محوری بر عقل اندیشی دانست.