نسبت ضروری جدل و علوم مدنی در ابن‌سینا

ارسطو در طوبیقا (که بعدها در ترجمه مسلمانان به نام جدل معروف شد) وقتی از فوائد آن صحبت می‌کند تصریحی به اهمیت و حتی فائده کاربرد جدل در علوم مدنی ندارد. هر چند به صورت کلی می گوید که یکی از کارکردهای آن تثبیت قضایای بنیادی علوم است. اما ابن‌سینا ضمن قبول برخی از فوائد مورد اشاره ارسطو، بر نقش مهم و کارکرد ضروری جدل در علوم مدنی تاکید می کند. اخلاق به عنوان یکی از سرشاخه های علوم مدنی عرصه ای است که استفاده از جدل در آن ضرورت دارد. استدلال جدلی در وهله اول نقش اقناعی دارد و برای اقناع خود و یا الزام دیگری به قبول یک نظر و رای است. به همین جهت مقدمات استدلال جدلی از مشهورات است که مورد پذیرش افراد جامعه و یا قبول عالمان رشته مورد نظر است. این مقاله ابتدا تفاوت نظر ارسطو و ابن‌سینا در باره کارکردها و فوائد جدل را مقایسه می کند و سپس به تحلیل نظر ابن‌سینا در باره ضرورت کاربرد جدل در اخلاق می پردازد. اینکه آیا این ضرورت صرفا یک ضرورت عملی است و ناشی از آن است که به دلیل دشواری زیاد استدلال برهانی در دانش های عملی امکان اقناع عموم مردم از راه برهان نیست و لاجرم باید از جدل استفاده کرد؟ زیرا استدلال اخلاقی که در نهایت باید به قصد و عمل منتهی شود نیاز به اقناع درونی فرد نسبت به یک حکم اخلاقی دارد که از راه برهان بسیار دشوار است، هر چند ممکن است. یا اینکه ربط اخلاق و جدل عمیق تر است و این ضرورت کاربرد جدل در اخلاق ناشی از ذات قضایای اخلاقی است. به گفته ابن‌سینا قضایای اخلاقی و از جمله مهم ترین آنها مانند حسن عدل از منطق رایج در حقیقت های فلسفی و علوم طبیعی پیروی نمی کنند و جملات ناظر به واقعیت های اخلاقی نیستند. آن ها برساخت های اجتماعی برای حفظ حیات اجتماعی اند و نه بیان واقعیت های اخلاقی (که اصلا چنین چیزی وجود ندارد)؟ به بیان دیگر امر اخلاقی همان برساخت اجتماع برای امکان زیست اجتماعی افراد است که در قالب جملات و احکام اخلاقی وجود می یابد و نه اینکه یک واقعیت عینی در متن هستی به عنوان اوصاف اخلاقی و هنجاری باشد که با جملات اخلاقی از آن ها حکایت می شود. در نهایت این مقاله بررسی می کند که آیا می توان با توجه به ادعای ابن‌سینا در مورد ربط جدل و اخلاق راز کم گویی وی در اخلاق را توضیح داد؟