حکمت عملی و نسبت آن با عقل نظری و عقل عملی از منظر ملاصدرا

حکمت در کلمات ملاصدرا به معانی لغوی بسیاری اطلاق شده است که برخی از معانی مذکور تداخل دارند یا تعبیری متفاوت از دیگری هستند. اما در اصطلاح، حکمت عبارت است از ادراک کلیات و عقلیاتی که ثبات وجودی دارند؛ و این معنا برای انسان کمال است و هر قدر بیشتر باشد ارزشمندتر است. حکمت عملی یکی از مهم ترین علومی است که همواره مورد توجه فلاسفه بوده است و از مبادی و پایه های اخلاق نیز به شمار می رود. سوال این است که حکمت عملی دقیقا به چه معناست و چه نسبتی از یک طرف با عقل (نظری و عملی) دارد و از طرف دیگر با اخلاق؟ آیا حکمت عملی مانند حکمت نظری محصول عقل نظری است یا محصول عقل عملی؟ آیا حکمت عملی همان اخلاق و همه اخلاق است یا بخشی از آن و یا اساسا بیگانه از آن؟ اجمالا در این پژوهش که به روش توصیفی و تحلیلی است معلوم می‌شود که از نظر ملاصدرا حکمت عملی (علمی) اعم از علم اخلاق است که شامل اخلاق فردی، منزلی و مدنی می شود و مانند حکمت نظری محصول عقل نظری است و عقل عملی در یکی از مهم ترین معانی خود، اخلاق (و نه علم اخلاق) است و حکمت عملی (خلقی) بخش یا مرتبه ای از آن به شمار می رود. در ضمن تحقیق فوق مشخص شد که حکمت عملی اطلاقات متعددی دارد که مهم ترین آنها عبارت است از حکمت عملی (علمی) که قسیم حکمت نظری است و هر دو محصول عقل نظری هستند. و حکمت عملی خلقی اساسا علم نیست بلکه خلقی در عرض عفت و شجاعت است و حد وسط جربزه و غباوت است و از فلسفه به شمار نمی رود. حکمت عملی علمی بر خلاف حکمت عملی خلقی افراطش هم فضیلت است و مشتمل بر علم اخلاق فردی، منزلی و مدنی است و با تجهیز به این علم است که انسان در مراحل بعد از اخلاق فطری نیازمند آن علم است تا بتواند فضایل خلقی اکتسابی را در خود احیا کند. عقل عملی برخلاف تصور برخی که آن را مدرک (کلیات یا جزئیات مربوط به افعال اختیاری انسان) می دانند، همان طور که بهمنیار می گوید عقلی مانند عقل نظری و در عرض آن نیست؛ چرا که هر امری را که لازم باشد انسان درک کند توسط عقل نظری و قوای تحت امرش درک می شود و صرف نظر از این که در برخی کلمات فلاسفه عقل عملی به قوه عامله هنگامی که به افعال اختیاری انسان تعلق می گیرد اطلاق می شود، و چنین اطلاقی امری غیر واقعی و اعتباری است؛ آن عقل عملی که هویتی مستقل از عقل نظری دارد عبارت است قوه ای در انسان که ابتدا به صورت فطری و ضعیف وجود دارد و سپس با انجام افعال اختیاری (خوب یا بد) به صورت حال و هیات عرضی و سپس بعد از تکرار و ممارست همان افعال به صورت ملکه و ملکات راسخه در نفس و هیات جوهری محقق می شود. این معنای از عقل عملی در صریح کلمات بهمنیار آمده و مویداتی نیز در کلمات فلاسفه بر آن وجود دارد.