بنیادگذاری حکمت عملی بر اساس تمایز و تعامل اراده کنش‌گرانه و اراده جامعه‌پردازانه

حکمای مسلمان حکمت عملی را عمل به مقتضای علم به حقیقت اشیاء و موضوع آن را اشیاء مقدور (ارادی) می‌دانند؛ به همین جهت بحث از چیستی «اراده» و «عمل ارادی» مهم‌ترین مبدا عام و مبنایی است که حکیم از حکمت نظری برای بحث از مسائل حکمت عملی اخذ می‌کند. در این مقاله پس از اشاره‌ای به اهم پرسش‌های حکمای صدرایی و ماقبل آن در مورد مساله مبادی صدور فعل و تسلسل اراده، نظریه اعتباریات را به عنوان جایگزین مطرح می‌کند و پس از تشریح ارکان اعتبار، نشان می‌دهد که دو نوع اراده انسانی از هم تفکیک می‌شود: (1) اراده‌ای که با استفاده از اعتبارات انسانی پیشین و اعتباری که خود فاعل انجام می‌دهد، فعل از او صادر می‌شود و آن را «اراده کنش‌گرانه» می‌نامیم و (2) اراده‌ای که انسان‌ها در قراردادن عناوین ثانوی به موجودات حقیقی اعتبار می‌کنند و در صورتی که با پذیرش عمومی مبنای عمل جمع قرارمی‌گیرد، واقعیتی اجتماعی را شکل می‌دهد و آن را «اراده جامعه‌پردازانه» می‌نامیم. این دو اراده مرتبط و در عین حال متفاوت هستند. بر اساس این تمایز ملاک ارزیابی اشیاء ارادی و در نتیجه مسائل حکمت عملی در دو بخش قرار می‌گیرند.متفکران مسلمان با پیروی از ارسطو، حکمت و فلسفه را از قدیم به دو بخش حکمت نظری و حکمت عملی تقسیم می‌کردند. مقصود حکمای مسلمان از حکمت و فلسفه همۀ علوم و معارف بشری بود و حکمت را این‌گونه تعریف می‌کردند: «الحکمة هی العلم باعیان الاشیاء و العمل بمقتضاهُ» قسمت اول تعریف یادشده، ناظر به حکمت نظری و عبارت «و العمل بمقتضاهُ» ناظر به حکمت عملی است. توضیح اینکه ازنظر آن‌ها، اشیا به دو دسته تقسیم می‌شدند: 1. اشیایی که هستی آن‌ها مقدور آدمیان نیست و درپی علل خود موجود یا معدوم می‌شوند و 2. اشیایی که هستی آن‌ها در حوزۀ اختیار آدمیان قرار دارد. اشیای دستۀ دوم در حوزۀ حکمت عملی بحث می‌شود. حکمت‌ نظری دارای سه شاخۀ اصلی طبیعیات، ریاضیات و فلسفه است. در این تلقی، به دلیل آنکه حکمت عملی از شیء مقدور انسان بحث می‌کند، شامل مجموعه دانش‌هایی است که دربارۀ بایدها و نبایدهای حیات انسانی هستند.حکماء برای اثبات مسائل عملی (اخلاقی و سیاسی) از مبادی خاص و عامی استفاده می‌کردند که عمده مبادی خاص این علوم از تحلیل و نقادی مشهورات و کشف وجدانیات به دست می‌آید ولی برای این علوم یک سلسله مبادی عام نیز وجود دارد که به ترتیب در (1) علم الهی و (2) علم‌النفس اثبات می‌شود. مهم‌ترین پرسش مبنایی در مبادی عام حکمت عملی پرسش از چیستی »اراده» و فعل انسانی» است.نظریه اعتباریات علامه طباطبایی یکی از نقاط عطف در فلسفه نوصدرایی است. این نظریه بیشتر با مقاله ششم اصول فلسفه، ادراکات اعتباری، در جامعه فلسفی شناخته ‌شده است و بخش اعظمی از مباحث مقاله فوق به بحث از کیفیت پیدایش این ادراکات و تبیین و توجیه آن اختصاص دارد و قرائت مشهور از این نظریه بیشتر معطوف به بحث ادراکات و مفاد گزاره‌های انشائی است. با این حال در بررسی این نظریه باید به سیر پیدایش مقاله در مقالاتی که تحت عنوان رسائل سبعه منتشر شده‌است و تقریر منظم‌تری که در بدایه و نهایه یافته و پاسخی که در المیزان به برخی شبهات داده‌شده‌است توجه شود.