اولویت عقل عملی بر عقل نظری: جستاری در نسبت میان عقل نظری و عملی در نظام اندیشه کانت

کانت در کتاب نقد عقل عملی، از تقدم عقل عملی بر نظری سخن می‌گوید و در بیانی مختصر، به شرح این تقدم می‌پردازد. چرایی پیدایش پرسش تقدم عقل نظری و عملی نسبت به یکدیگر از یک سو ناشی از تعارضی است که میان دو عقل رخ می‌دهد و از سوی دیگر ناشی از ایده وحدت عقل در اندیشه کانت است؛ چرا که کانت عقل نظری و عملی را دو جنبه قوه‌ای واحد دانسته و از اصلی مشترک برای این دو عقل سخن می‌گوید. تعارض میان عقل نظری و عملی نیز از آنجاست که از یک سو عقل نظری، امکان شناخت متعلقات نامشروط عقل یعنی نفس، خدا و جهان را منتفی می‌داند. اما از سوی دیگر عقل عملی عقل عملی باور به خدا و فناناپذیری نفس را شرط رفع تعارضی می‌داند که با طرح مفهوم خیر اعلی در ساحت این عقل پدید می‌آید. مقصود از خیر اعلی، مفهومی جامع سعادت و فضیلت است. در تبیین کانت، ترکیب دو تعین ذیل یک مفهوم، یا تالیفی است یا تحلیلی. مقصود از ترکیب تحلیلی، ترکیب بر مبنای قانون اینهمانی و مقصود از ترکیب تالیفی، ترکیب بر اساس قانون علیت است. از آنجا که پیوندی مفهومی میان سعادت و فضیلت وجود ندارد، ترکیب آنها ترکیبی تالیفی و مبتنی بر قانون علیت خواهد بود. حال یا باید میل به سعادت، انگیزه‌ای برای قواعد فضیلت باشد یا به عکس، فضیلت علت فاعلی سعادت باشد. حالت اول ناممکن است چرا که میل به سعادت در دستگاه اندیشه کانت فاقد هرگونه صبغه اخلاقی است و از سوی دیگر در جهان طبیعی میان فضیلت و سعادت پیوند علی وجود ندارد، پس حالت دوم نیز ناممکن است. بنابراین خیر اعلی به عنوان متعلق اراده، به امری ناممکن تبدیل می‌شود. خدا و فناناپذیری نفس به عنوان دو اصل موضوع عقل محض برای رفع این تعارض مطرح می‌شوند. اصول موضوعه‌ای که منجر به طرح تعارض در ساحت عقل و میان دو جنبه آن یعنی عقل عملی و نظری می‌شوند. به تعبیر کانت علاقه عقل در کاربرد نظرورزانه آن شامل شناخت اشیاء تا والاترین اصول پیشینی است. علاقه عقل در کاربرد عملی تعین اراده در نسبت با غایت نهایی و کامل است. کانت در تحلیل این تعارض سه‌گانه‌ای را مطرح می‌سازد: تقدم عقل نظری بر عملی، فقدان تقدم، تقدم عقل عملی بر نظری. کانت با رد دو فرض اول، با استناد به این مقدمه که عقل نظری نیز در سرشت خود عملی است، رای بر تقدم عقل عملی بر نظری می‌دهد. عبارت موجز کانت در استدلال بر این تقدم این است: تمام علائق در نهایت عملی است و حتی علاقه عقل نظرورز فقط مشروط است و تنها در کاربرد عملی خود کامل است؛ ضمیمه کردن این سخن به آنچه پیشتر درباره علاقه عقل نظری می‌گوید به این نتیجه می‌انجامد که علاقه عقل نظری شامل شناخت اشیاء تا والاترین اصول پیشینی، مشروط و تنها در کاربرد عملی خود کامل است. بنابراین برای فهم این عبارت موجز باید معنای عملی بودن عقل نظرورز را نزد کانت جستجو کرد. پاسخ به پرسش چرایی عملی بودن عقل نظری را در بخش قانون عقل محض از کتاب نقد عقل محض و ذیل تحلیل کانت از مفهوم باور آموزه‌ای جستجو خواهیم نمود. کانت در این بخش با تفکیک میان حالات التفاتی ذهن، مفهوم باور را به عنوان حالتی مطرح می‌سازد که هرچند برخلاف معرفت، بنیاد عینی کافی ندارد ولی از بنیاد ذهنی برخوردار است. سپس کانت دوگونه باور را مطرح می‌سازد: باور عملی و باور آموزه‌ای. کانت باور عملی را شامل نسبتی عملی میان هدفی که سوژه برمی‌گزیند و تصدیق مورد پرسش می‌داند. به تعبیر کانت، هرگاه هدفی را برمی‌گزینم، شرایط تحقق آن برای من ضروری می‌شود. کانت امری را مشابه باور عملی تحت عنوان باور آموزه‌ای مطرح می‌سازد که ناظر به مسائل نظری است. او در توضیح بیشتر مساله توضیح می‌دهد که فرض وحدت غایتمند شرط کاربرد عقل بر طبیعت است و برای این منظور باید وجود خالق عاقلی را مفروض گرفت. بنابراین فرض این موجود، شرط هدفی ممکن است. عقل نظری به دنبال وحدت سیستماتیک در شناخت نظری است و این هدفی است که با فرض امر نامشروط در جهان خارج محقق می‌شود. بنابراین سخن کانت را می‌توان اینگونه فهمید که عقل در کاربست نهایی خود، وحدت نظام‌مند را به مثابه یک هنجار بر جستار از طبیعت وضع می‌کند. غایتی ممکن که به دنبال آن باور به پاره‌ای امور لازم می‌آید. از سوی دیگر ساختار مشابهی میان باور عملی و آموزه‌ای وجود دارد: هر دو غایتی را وضع و متناسب با آن امری را تصدیق می‌کنند. اما باور اخلاقی بر خلاف باور قبل وابسته به غایتی ممکن نیست که سوژه برای خود وضع می‌کند بلکه به ضرورت قانون اخلاقی بازمی‌گردد. بنابراین علاقه عقل نظر‌ورز امری عملی و در گروی تصدیق اموری مشابه اصول موضوعه عقل عملی است.