تمایز حکمت عملی از نظری و دوگانۀ کاشفیت و یا حاکمیت

بررسی دیدگاههای مختلف در بحث از حکمت عملی، پرده از نزاعی بر می دارد که ناظر به جایگاه عقل در حکمت عملی است. این نزاع می‎تواند به این صورت مطرح بشود که آیا عقل، در نسبت با حکمت عملی صرفا جایگاه کشف دارد و یا آنکه در قلمرو حکمت عملی، عقل حاکم است؟ کاشف بودن عقل در حکمت عملی به این معنا است که عقل -همانند قلمرو حکمت نظری- صرفا به ادراک واقعیتهای خارجی می‎پردازد؛ بدون آن که در ایجاد و جعل آنها نقشی داشته باشد. در این نگاه، عقل همانند چراغی دانسته می‎شود که در پرتو آن، به کشف واقعیتهای موجود می‎پردازد. برخلاف مقام حکم که بر طبق آن، حکمت عملی ایجاد و جعل شده توسط حکم عقل است. در این نگاه عقل، قانون‎گذار مطلق و «فعال ما یشاء»ی است که بدون استناد به منبع دیگری در مفاهیم حکمت عملی دخل و تصرف می‎کند.در این نزاع دیدگاههای مختلف مطرح شده است که از جمله آنها دیدگاه اشاعره است که برای عقل، هیچ جایگاهی اعم از کشف و حکم قائل نیستند. در مقابل دیدگاه معتزله، حاکم مطلق بودن عقل در عرصۀ حکمت عملی است. در میان فیلسوفان غربی نیز دیدگاه ایمانوئل کانت به حاکم بودن عقل تعلق گرفته است. با این حال، دیدگاه اندیشمندانی مانند آیت الله جوادی آملی،کاشف بودن عقل در حکمت عملی است.باز کردن ابعاد این نزاع مشخص می‎کند که این نزاع غیر از بحث از حسن و قبح عقلی است که در ضمن این نزاع به شکل غیر صریح مورد توجه قرار گرفته است و هر کدام از دو دیدگاه کاشف و یا حاکم بودن عقل مزایای و لوازمی دارد که نمی‎توان از آنها چشم پوشید.برای حاکم بودن عقل، در حکمت عملی می‎توان به این دلیل اصلی تمسک کرد که اساسا مفاهیم حکمت عملی توسط عقل، ایجاد و جعل می‎شوند و حکایت‎گر از واقعیت عینی نیستند، بنابراین عقل در نسبت با این مفاهیم، حاکمی است که بنابر صلاحدید خودش می‎تواند در آنها دخل و تصرف کند. با این حال، اشکال اصلی این دیدگاه غیر واقعی بودن حکمت عملی است.از سوی دیگر، کاشف بودن عقل با این استدلال پشتیبانی می‎شود که عقل از جانب خودش چیزی ندارد و صرفا همانند چراغی است که مسیر را نشان می‎دهد. همچنین از منظر الهیاتی کاشف بودن عقل، هماهنگ با این مساله است که خداوند محکوم حکم عقل قرار نمی‎گیرد. با این حال، اشکال اصلی این دیدگاه این است که تمایز ذاتی، میان حکمت نظری و عملی برداشته می‎شود.بررسی دیدگاههای فوق، نشان از آن می‎دهد که در نزاع مذکور، برای رهایی از اشکالات نمی‎توان به شکل مطلق، قائل به حاکم و یا کاشف بودن عقل شد؛ بلکه دو ویژگی حکم و یا کشف، همراه با هم در حکمت عملی برای عقل محقق می‎شود و می‎توان آن را «حکم در ضمن کشف» نامید، به این صورت که عقل با گذراندن مراحل حکمت نظری، جنبۀ کاشف بودن عقل به فعلیت می‎رسد؛ اما بعد از گذراندن مراحل نظری، عقل قدرت بر قانون‎گذاری و حکم در نسبت با شئون انسانی پیدا می‎کند و این مساله از آن جهت است که عقل نوعی جنبۀ الهی دارد که با فعلیت رساندن آن در حکمت نظری، در پرتو کشف واقع می‎تواند به عنوان حاکم در حکمت عملی قانون‎گذار باشد. بنابراین حاکم بودن عقل، نه به شکل مطلق؛ بلکه بر پایه کشف از واقعیت استوار می‎شود و این امر، مساله اساسی برای تمایز حکمت عملی از حکمت نظری است و مشخص می‎کند که جایگاه عقل در حکمت عملی جایگاه کشف و حکم، همراه با هم است در حالی که در حکمت نظری، جایگاه عقل صرفا جایگاه کشف است.