چیستی شریعت و نسبت آن با حکمت عملی در نظام اندیشه فارابی

در آرمان‌شهر فارابی، رئیس حقیقی جامعه از سویی نبی و ابلاغ کننده دین الهی و از سوی دیگر فیلسوف مطلق است. مسائل مربوط به سعادت انسان، آنگاه که به صورت کلی برهانی به وی القا می‌شود، حکمت عملی نامیده می‌شود و همین اشیاء، آنگاه که به صورت جزئی بر وی وحی می‌شود، ملّت نامیده می‌شود. براین‌پایه، به لحاظ گوهر و ذات، بین حکمت عملی و شریعت این‌همانی برقرار است؛ لکن ازآن جهت که برهان گزاره‌های شریعت در حکمت عملی بیان می‌شود و شریعت مشتمل بر جزئیاتِ گزاره‌های کلی مذکور در حکمت عملی است، شریعت تحت حکمت عملی قرار دارد بدین معنا که قواعد عام کنش‌های ارادی انسان که در حکمت عملی بیان می‌شوند، شامل گزاره‌های شرعی نیز می‌گردند و امکان وقوع ناسازگاری بین آن‌ها وجود ندارد. در عین حال، هیچ یک از حکمت عملی و شریعت نمی‌توانند جایگزین دیگری شوند و برای راهیابی به سعادت، هر دو مورد نیاز هستند.