تانیث و مسئله شر در دیدگاه ابن عربی

مسئله شر و تجربه رنج، چه برخاسته از نیروهای طبیعی و چه از کنش‌های انسانی، چیزی است که بدون توجه به جنسیت، همه انسانهای آزاده را جهت دفع و رفع آن متحد می‌کند. اگر شر را به انواع طبیعی، اخلاقی، روحی و عاطفی، شر اگزیستانسیال و شر ساختاری و غیره تقسیم کنیم و رنج را تجربۀ در معرض قرار گرفتن این شرور بدانیم، زنان در مواجهه با برخی از شرور، رنج متمایزی را نسبت به مردان تجربه کرده و می‌کنند.بر اساس کتب مقدس ادیان ابراهیمی، انسان، موجودی دارای آگاهی، اختیار، جستجوگر، کمال‌یاب و آیینه صفات الهی است. خداوند با ارسال دستورات خود، طرحی را برای سیر و سلوک داده است تا همه انسانها با توجه به ویژگیهای خود، در این مسیر به شکوفایی برسند. به نظر می‌رسد یکی از شرور و موانع مهم این شکوفایی، باورهای غلط و کارکرد نادرست رنج است. این باورها در طی زمان، توسط انسانها و با تصویرسازی از طریق اسطورها، دیدگاههای فلسفی، تمثیلهای عرفانی و تفسیرهای نادرست دینی و غیره ساخته شده، در درون فرهنگ جامعه راه یافته، تبدیل به شرور ساختاری شده‌اند و عامل ایجاد رنج‌ با کارکرد ناصحیح می‌شوند. این شرور اغلب بسیار معقول، موجه و بعضا زیبا تلقی می‌شوند تا حدی که یافتن و بررسی آنها خصوصاً برای طرفداران این باورها به سختی صورت می‌گیرد.مانند بسیاری از حوزه‌ها، در عرفان اسلامی نیز ردپایی از این شرور ساختاری به چشم می‌خورد. نمونه‌ای از این باورها که منجر به شرور ساختاریست، مترادف گرفتن جنس مردانه با عقلانیت و جنس زنانه با احساسات است. با وجود آنکه عقل، فصل ممیز انسان است و همه انسانها خواه زن و خواه مرد به اعتبار انسان بودنشان از آن بهره‌مند هستند، اما عارفانی هستند که از این امر غافل شده‌اند، زنان را به بهانه احساسات مادرانه و مهرآمیز، بی‌بهره یا کم بهره از عقلانیت انسانی توصیف کرده‌‌ ، به ارتباط احساسات قهرآمیز مردانه با عقلانیت نپرداخته و همچنان جنس مرد را مترادف با عقلانیت گرفته و سیر و سلوک را مردانه تعریف کرده‌اند. بررسی نمونه‌هایی مشابه این نمونه در بحث تانیث و مسئله شر در عرفان اسلامی خصوصا در برخی از متون و تمثیلهای عرفانی در تصحیح باورها، رفع و دفع شرور ساختاری دارای اهمیت است.در نقطه مقابل این رویکردها در عرفان اسلامی و در نزد عرفایی مانند ابن عربی، توحید یک اصل محوری است که خود را در قالب دوگانگی و زوجیت و سپس در قالب کثرت، بسط و تفصیل می‌بخشد. هر آنچه در هستی وجود دارد دارای دو وجه جمالی و جلالی حق است و جمع این دو وجه، عین کمال است. گاهی در موجودی وجه جلالی بر جمالی غلبه دارد و گاهی برعکس، وجه جمالی بر جلالی تسلط دارد. توجه به این مسئله به شناخت هستی و مسائل آن، ارتباط هستی با انسان و خدا، نحوه سیر و سلوک و رسیدن به کمال همه‌ی انسان کمک می‌کند. اهل ظاهر که قادر به تمیز رموز نیستند، موضوعات مربوط به زوجیت و کیفیت مونث و مذکر را به زن و مرد تقلیل می‌دهند، غافل از اینکه جنبه‌های ظاهری و شریعت، وجوه مذکر و جنبه‌های باطنی، معنوی و طریقت به وجه مونث اشاره دارد. دو بعد ظاهری و باطنی یا دو وجه مذکر و مونث، مکمل و لازم و ملزوم هم هستند و برای تعادل و حرکت در صراط مستقیم، وجود و ارتباط هر دو بعد در وجود هر انسان سالکی ضروریست.از دید ابن عربی تذکیر و تانیث امری عارضی بر ذات انسان است و زن و مرد در اصل انسانیت با هم برابر هستند. او در فتوحات مکیه، برتری ذکر شده مردان بر زنان در قرآن را در اصل ایجاد و نه برتری معنوی و کمالی می‌داند و برای تایید کلام خود به آیاتی از قرآن در ارتباط با بزرگتری خلقت آسمانها و زمین با انسان اشاره کرده و این بزرگتری را نشانه کمال و برتری آسمانها و زمین بر انسان خلیفه الله نمی‌داند. از دید ابن عربی زن هم مظهر فاعلیت و هم قابلیت الهی است و از این جهت حبّ او میراث نبوی و حبّ الهی است. روایتهایی مشابه روایت ابن عربی مستلزم تک صدایی زنانه نیست بلکه به تصحیح باور برای رفع و دفع شرور ساختاری کمک می‌کند تا در جهانی بدون تبعیض، صدای مردان نیز شنیده شود و همه استعدادها به فعلیت برسد.این پژوهش در پی آن است که با طرح دو دسته دیدگاه در حوزه عرفان اسلامی که یکی عامل ایجاد شرور ساختاری و رنج بی‌وجه با کارکرد نادرست است و دیگری عامل به فعلیت رسیدن استعدادها و شکوفایی زنان و مردان است، گامی جهت بیان سازوکارهایی صحیح بردارد.