بررسی برهان تضایف بر قاعدة واتحاد عاقل به معقول» از منظر علامه حسن‌زادة آملی (قدّس سرّه)

مسئلة اتحاد عاقل به معقول از مهمّترین قواعد حکمت اسلامی است که «فی الجمله» توسط حکمای اسلامی پذیرفته شده، و ادعای ردّ این قاعده از امثال شیخ الرئیس مطرح شده، تنها ناظر به توسعة این قاعده بوده است؛ نه نفی کلی و بالجمله آن. ملاصدرا ضمن پذیرش این قاعده ادلّهای بر اثبات آن اقامه کرده است، از جمله برهان تضایف. این برهان مورد اشکال برخی از شارحان قرار گرفته است، به گونهای که عدّهای ضمن ردّ این برهان، در صدد اقامة براهینی دیگری بر اتحاد عاقل به معقول برآمدهاند. اما علامه حسنزاده آملی این برهان را «بسیار قویّ» شمرده است. پرسش این است که آیا این «برهان بسیار قویّ» در برابر اشکالهای متاخرین از اتقان کافی برخوردار است؟ در این نوشتار با استفاده از روش تحلیلی – عقلی و با هدف بازخوانی یکی از مهمترین مسائل حکمت اسلامی نخست به تحریر محل نزاع، سپس به تقریر علامه حسنزاده از برهان تضایف، سپس به توضیح اشکالات وارد بر برهان تضایف و در پایان به بررسی اشکالهای مذکور پرداخته است و نشان داده شده است که تقریر علامه حسنزاده از برهان تضایف در کمال اتقان است و هیچ یک از اشکالهای مذکور بر آن وارد نیست.