مبانی انسان شناسانه عدالت اجتماعی در تفاسیر قرآن کریم

اصل عدالت یک اصل عقلایی و فرادینی است که در تمام ادیان الهی به آن تاکید شده و بر کل حیات آدمی و تمامی افعال او سرایان دارد. این اصل در شکل گسترده، با ابعاد مفهومی و مصداقی در حوزه معنایی مفرد و مرکب، مستقیم و غیر مستقیم، سلبی و ایجابی در قرآن کریم مطرح شده و برای آن هیچ شرط و زمان و مکانی محدودیت پذیری قائل نشده است. چنانکه تعریفی خاص از آن در این کتاب نیامده و گویی به فهم و ارتکاز عمومی جوامع در زمان های مختلف ارجاع داده، تا محدود به دسته ای از مصادیق و زمان معین نباشد. اکنون این پرسش مطرح است که آیا مبانی عدالت اجتماعی در تفسیر قرآن کریم چیست، و چه اصولی از این مبانی در این دسته از مفسران قابل استخراج است. آیا می‌توان گفت که تفاسیر قرآن معاصر بر اساس انسان شناسی خاص، ارزش شناسی و عقلانیت معین به عدالت اجتماعی روی آورده و این مبانی تاثیرگذار در نگرش و تفسیر از عدالت اجتماعی در دوره معاصر شده است. به عنوان نمونه آیا در باره حقوق انسان از آن جهت که انسان است، تفسیر خاصی از سوی این گروه ارائه می دهد یا در باره زنان آیا این انسان شناسیِ قرآنی که نسبت به زن ارائه می‌شود، موجب تصور دیگری از وضع قوانینی در باب ارث و تعامل او با همسر شده که اگر این مبانی نباشد، تفسیر از عدالت متفاوت می‌شود. در حوزه حقوق جزاء و کیفر مجرمان، آیا فلسفه-ای در کیفر و پیشگیری از جرم مد نظر قرآن بوده که بر اساس آن نوعی از شدت و غلظت در برخی از کیفرها آمده که بسا با تلقی دیگر مکاتب و فرهنگ ها متفاوت ارائه شده است. در حوزه ارزش ها، آیا این ارزش ها عام است، یا در یک نظام دینی مُضیق و مُوسع می شوند. به دلیل اختلاف ارزش ها، در هر نظام ارزشی با دیگر نظام ها، مفهوم عدالت در فرهنگ جامع تفاوت پیدا می کنند. در نظام ارزشی اسلام، ارزش ها با هم چگونه در ارتباط هستند؟ چه ارزش هایی فراتر و چه ارزش هایی فروترند؟ خیرهای برتر و برترین نزد ما با دیگران چه تفاوت هایی با هم دارند؟ پرسش بعدی در نسبت میان عقل و وحی در تفسیر عدالت است. برخی از مکاتب انسان شناسانه به عقل به عنوان تنها منبع شناخت عدالت می اندیشد، اما آیا می‌توان گفت که ممکن است که تفسیر دیگری از عدالت بدهد که دست کم در حوزه مصادیق متفاوت از درک عقلی رایج باشد و بسا با توضیحاتی که در مبانی وحی انجام می‌گیرد، تفسیر قرآن از عدالت متفاوت می‌شود؛ در آن صورت عقل انسانی چه جایگاهی در فهم استدلالی عدالت دارد، اصولاً عدالت تا چه اندازه متاثر از عقل است و در چه جایی باید به وحی مراجعه کرد؟ این موضوعات، پرسش های اساسی در تبیین مبانی انسانی عدالت قرآنی است که در این تحقیق پس از مقدمه ای در بیان جایگاه و اهمیت و تاثیر این بحث در توسعه و تضییق مفهوم عدالت این اصول و آثار آن دنبال خواهد شد.