انسان‌شناسی عملی در حکمت اشراق

وجه تمایز مکاتب فلسفی و حتی ادوار تاریخی و فرهنگی را باید در تفاوت انسان‌شناسی ها کاوید. در این میان شیخ اشراق بر خلاف فلسفه مشائی پیش از خود که رویکردی نظری به انسان‌شناسی داشتند، مسیر انسان‌شناسی عملی را در پیش می‌گیرد. اساساً فلسفه اشراق دایر مدار نفس انسان شکل گرفته است و این فلسفه با نفس آغاز و با آن پایان می‌پذیرد. این نفس هویت نوری محضی است که متصرف در بدن است و غایت آن برخلاف فلسفه مشاء، وصول به حقایق نظری و کمال عقل نظری نیست بلکه رهایی نفس از غربت عالم مادی، سعادت آن محسوب می‌شود. این مهم تنها با سیر و سلوک و ریاضت و انضباط و عمل تحقق می‌یابد. این نفس، وجودی فعال و مستکمل است و همه ابعاد ادراکی و تحریکی آن ذیل فعالیت استکمالی نفس قرار می‌گیرد نه جدا و مستقل از آن. اساساً در نگاه شیخ اشراق حیات که خصوصیت نفس به مثابه نور محض است، به معنای فعال و مدرک بودن است. فارغ از قوای نفس، این ذات نوری نفس است که بالذات مدرک و و محرک است. «من» و نفس عین فعالیت است و در عین حال متعلق علم شهودی و حضوری خود است. این وجود با اراده و ادراک و فعالیت، به خود شکل می‌دهد و علم حضوری هم با متعلق خود (من) متحد است و در این وجود، اندیشه و اراده و خواست یکی می‌شود. بدین ترتیب برخلاف مشائیان ساحات عمل و نظر و بالتبع مقولات نظر و عمل از هم جدا نمی‌شود. بدین سان نظر و عمل در یک وحدت و کل تالیفی به هم می‌آمیزند. البته نظر و حکمت بحثی به مثابه مقدمه‌ای برای اشراق و حکمت ذوقی به رسمیت شناخته می‌شود.