علم حضوری در معرفت‌شناسی شیخ اشراق؛ نوآوری‌ها و کارکردها

شیخ اشراق با مطرح کردن کشف و شهود به عنوان یکی از ابزاهارهای معرفت، دریچه نوینی به حوزه معرفت‌شناسی گشوده است. از جمله نتایج این ابزار معرفتی، نظر وی در علم حضوری است. هرچند این بحث با این عنوان در تفکر فلاسفه قبل از شیخ اشراق مطرح نبوده و اولین بار توسط شیخ اشراق مطرح شده است ولی در آثار پیشینان شیخ اشراق به مصادیق و به نقش معرفت‌شناسی آن اشاره شده است. اما در معرفت‌شناسی شیخ اشراق علاوه بر عنوان این قسم از علم، به تبیین و بیان ویژگیهای آن پرداخته شده و دایره مصادیق آن افزایش یافته و کارکردهای آن در دیگر مباحث به خصوص هستی‌شناسی و مباحث مربوط به واجب الوجود تبیین شده است. در این تحقیق در این باره بحث می‌کنیم که دیدگاه شیخ اشراق در باره علم حضوری و ویژگیهای آن چیست؟ علم حضوری چه کارکردهای معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی در تفکر شیخ اشراق ایفا کرده است؟ با تتبع در عبارات شیخ در این زمینه به نتایج متعددی می‌رسیم که پاره‌ای از آنها چنین است: علم حضوری مصادیق متعددی دارد از جمله علم نفس به خود، علم علت به معلولش، علم نفس به عالم ماده و اشیاء مادی، علم نفس به بدن، قوا و عواطفش. ملاک علم حضوری نزد شیخ اشراق اضافه اشراقیه است و هر آنگاه که این اضافه بین عالم و معلوم محقق شود علم حضوری تحقق خواهد یافت و شهود معلوم از لوازم ضروری این اضافه اشراقیه است. از این‌رو علم نفس به ذات، قوا و نیز بدنش حضوری است چونکه که مسلط بر آنهاست و هر آنچه بر چیزی دیگر مسلط باشد اضافه اشراقیه بدان داشته و به واسطه آن اضافه، علمی حضوری به آن خواهد داشت؛ علاوه بر این، بر مبنای فلسفه نوری، نفس نور مجرد بوده و لذا ظاهر بذاته و مظهِر لغیره است. بر مبنای همین اضافه اشراقیه، علم واجب به ماسوا، بخصوص به اشیاء مادی که در فلسفه مشاء از طریق صور مرتسمه تبیین می‌شد و مستلزم محذوراتی بود، به نحو حضوری تبیین می‌گردد و وجود اشیاء عین حضور برای ذات باری هستند. و همین گونه است علم علت به معلولش.