نسبت منطق و حکمت اشراق در دنیای جدید

در گذشته، منطق، دانشِ نطق باطن و درک کلیات دانسته شده و بحث از زبانِ ظاهر و الفاظ در آن عارضی تلقی شده. اما منطق و زبانِ الفاظ همیشه به نحو مقارن و همراه یکدیگر مورد توجه منطقدانان قدیم و جدید بوده‌اند. بررسی دامنه ارتباط میان دانش منطق و زبان الفاظ از منظر شیخ اشراق، پژوهشگر را به سوی عرصه‌ای وسیع‌تر از آنچه در سایر آثار منطقی از مسلمان مطرح سوق می‌دهد به نحوی که بررسی کننده در بسیاری موارد خود را در عرصه مباحث حِکمی و فلسفی نیز می‌یابد. تعابیر واضح و متعددی در آثار شیخ اشراق وجود دارد حاکی از این که وسعت یادشده ناشی از جریان پدیده زبان در مواردی چون دعا، تخاطب با امور غیبی، تلقی از منابع غیبی، و تقدیس خدا (و حتی تقدیس عوامل الهی) است. لذا شیخ اشراق، قدرت تبیین و بحث (که از جمله مهم‌ترین دستاوردهای دانش منطق است) را در ریاست و سلطه حکمت و حکیم دخیل دانسته تا جایی که می‌توان از اظهارات او دریافت که صورت دهی تفسیری و تبیینی (یا به عبارتی ساختارسازی مناسب زبانی-منطقی) به شهودهای اشراقی را باید جزو مراحل تحقق حکمت اشراقی دانست. به همین دلیل است که علیرغم ذوقیت و شهودیتِ حکمت اشراقی، نباید آن را مستغنی از مباحث جدی منطقی دانست اما نه منطقی با خواص و ویژگی‌های متناسب با عقلانیت مشائی و محدودیت‌های آن بلکه منطقی اصلاح شده و برخوردار از کارکردهای بسیار گسترده‌تر. نقادی مواضع و مباحث منطق و نیز طرح مباحث نو و ابتکاری منطقی توسط شیخ اشراق، مقدمه‌ای است برای تحکیم و تقویت منطقی به منظور گسترده سازی کارکرد آن.