مبدا حرکت اجسام از دیدگاه ملاصدرا و سهروردی

ملاصدرا در بحث از اقسام حرکت و فاعل مباشر آن نظریاتی ابداعی متعددی را نسبت به سنت مشاء مطرح کرده است. یکی از نوآوری‌های خاص وی در این زمینه نفی علیت طبیعت برای حرکت جسم در اعراض اربعه است. او تصریح می‌کند که طبیعت موجود در جسم هیچ یک از امور طبیعی جسم از جمله حرکت آن را افاده نمی‌کند چرا که لازمۀ فاعلیت طبیعت نسبت به آن امور این است که طبیعت بدون وساطت جسم دارای فعل باشد و این امر مستلزم استقلال طبیعت از جسم در وجود است. ملاصدرا از این استدلال نتیجه می‌گیرد که همۀ صفات طبیعت مانند حرکت طبیعی و کیفیات طبیعی از لوازم آن هستند نه از معالیل آن. ملاهادی سبزواری این استدلال ملاصدرا را از چند جهت مورد مناقشه قرار می‌دهد و در نهایت آن را مناسب مذاق شیخ اشراق معرفی می‌کند چرا که شیخ اشراق همۀ آثار در جهان مادّی را به عقول عرضیه مستند می‌داند. به باور نگارنده این مقاله، این استدلال با مبانی ملاصدرا سازگار است و اشکال‌های سبزواری بر آن وارد نیست. از سوی دیگر این استدلال با مذاق شیخ اشراق نیز سازگاری ندارد زیرا: اولاً، شیخ اشراق منکر وجود صور جوهریۀ جسمیه و نوعیه (یعنی طبیعت) است و بنابر این نمی‌تواند حرکت را لازمۀ طبیعت معرفی کند. ثانیاً، طبیعت یک شئ در اندیشۀ شیخ اشراق همان نوری است که آن شئ، صنم آن نور است و آن نور همان ربّ النوع آن شئ است که آن شئ را تدبیر می‌کند. این امر نوری مدبّر (که از عقول عرضیه است) کیفیت ویژۀ آن شئ را به آن افاضه می‌کند. هرچند شیخ اشراق بر این باور است که مبدا نخست همۀ حرکات نور است اما منظور وی از این نور، عقول عرضیه نیست بلکه وی مبدا حرکات ارادی را نور جوهری مجرّد مدبّر یعنی نفس حیوانی و انسانی و مبدا حرکات غیر ارادی را نور عرضی یعنی شعاع موجب حرارت محرّک می‌داند.