واکاوی فهم سهروردی و ملاصدرا در باب جایگاه فرشتگان و شیاطین در قرآن

ادیان مختلف ازجمله دین اسلام درباب جایگاه فرشتگان و شیاطین نظرات گوناگونی ارائه کرده‌اند. از سویی قرآن صرفاً جایگاه فرشتگان را تنها در قوس نزول می‌داند و از سوی دیگر جایگاه شیاطین را در دو قوس نزول (ابلیس) و قوس صعود (ابلیس و شیاطین اعم از انس و جن) تبیین می‌کند. سهروردی و ملاصدرا تحت تاثیر رویکردهای فرهنگ دینی، جایگاه قرآنی فرشتگان و شیاطین را تبیین کرده‌اند. سهروردی جایگاه فرشتگان را در دو قوس نزول و صعود قابل بررسی دانسته و گرچه از وجود شیاطین در قوس نزول سخنی به میان نمی‌آورد اما طبق تقسیم عوالم به دو قسم نورانی و ظلمانی، و تطبیق عالم نورانی با عالم عقول (فرشتگان)، می‌توان چنین استنباط کرد که عالم ظلمانی او همان عالم افلاک خواهد بود. و همان گونه که جسم موجبات ظلمت و حجاب است، شیطان نیز باعث حجاب بین انسان و عالم عقول بوده و انسان را از دستیابی به حقیقت دور می‌کند. در نگاه ملاصدرا اما، علاوه‌ بر این که جایگاه فرشتگان را در دو قوس نزول و صعود قابل بررسی می‌داند، همسو با آیات، جایگاه شیاطین را نیز، هم در قوس نزول و هم در قوس صعود مطرح می‌کند. دغدغه اصلی پژوهش پیش رو بررسی تعارض ظاهری دیدگاه سهروردی در مقابل مطابقت دیدگاه ملاصدرا نسبت به رویکرد آیات الهی درباب جایگاه فرشتگان و شیاطین است؛ در حالی ‌که با تامل بیشتر در مبانی فلسفی این دو فیلسوف -از جمله طرح عالم مثال منفصل، تحلیلی ویژه از سلسله طولی و عرضی در قوس نزول و صعود، و ایده تجرد مثالی علاوه بر تجرد تام- و بررسی تاثیر این مبانی در تبیین این مسئله، می‌توان فهم سهروردی و ملاصدرا را همسو با رویکرد قرآنی در این زمینه دانست.