بنیاد مابعدالطبیعه در اندیشه سهروردی

فلسفه گزارش عقلانی فیلسوفان از مواجهه‌شان با هستی است. ابن‌سینا، بر محور تمایز وجود و ماهیت، متافیزیکی بنیان نهاده است که در آن عالمی عینی مطابق علم الهی تحقق پیدا کرده و علم مبادی عالیه و نیز انسان به آن بی‌وساطت صور علمیه نیست. حکمت نیز صورت‌بندی عقلانی سیر معرفتی آدمی است تا عالَمی شود علمی مطابق با عالم عینی. رئالیسم سینوی مطابقتِ ماهوی ذهن و عین و غیرمستقیم است که با تکیه بر ثنویت ماده و صورت و جنس و فصل، شناخت ذات یا همان کلی طبیعی را در موطن لابشرطیت ممکن می‌کند. سهروردی بر آن است که چنین رویکردی شناخت را ناممکن خواهد کرد و حل مسئله معرفت ممکن نیست جز به نحو پیشینی که در آن، مقام اثبات و ثبوت یگانه شده و افتراق فاعل شناسایی از متعلق شناسایی رفع شود. وی با انکار کلی طبیعی و بلاموضوع کردن مسئله مطابقت در حوزه شناخت، به نوعی پدیدارشناسی و شناخت بی‌واسطه در تمام مراتب انوار رو می‌آورد که نوعی خاص از نظام تعریف مفهومی رقم می‌زند و در آن معنای حکمت نیز چیزی جز سلوک معنوی برای انکشاف بی‌واسطه حقیقت نخواهد بود. برخی با تاکید بر وجود علم حضوری در حکمت سینوی، تحول بنیادین حکمت در اندیشه سهروردی را انکار کرده و آن را به تغییر صرف اصطلاحات فروکاسته‌اند. از منظردیگر، تحول عظیم متافیزیک در سهروردی نه به نوآوری در طرح علم حضوری بلکه به بدل کردن آن به نقطه آغاز متافیزیک است که به نتایج بسیار متفاوتی از حکمت مشاء می‌انجامد. با این همه همان طور که برخی اشاره کرده‌اند، این تبیین کاملی از خاستگاه تحول متافیزیکی سهروردی نیست، و در واقع مناط علم حضوری نفس در سهروردی متفاوت است که برمحور آن بوعلی فلسفه را به عرفان تحویل برده است، بر خلاف سهروردی که سلوک عرفانی را تحلیل متافیزیکی کرده است. علاوه بر این که حضور نیز نزد او معنایی متفاوت از بوعلی پیدا کرده است. در این مقاله خواهیم کوشید ابعاد این تحول را تبیین نماییم.