سمبولیسم اشراقی: راهی به سوی رفع قشری‌گرایی از مناسک دینی در عصر جدید

بُعد اگزوتریک یا ظاهری دین وقتی در عالم جسمانی ظهور می‌کند، به مثابۀ سمبول یا رمز خود را نمودار می‌سازد. سمبول‌ها شکل محسوس‌شدۀ یک معنی باطنی و معقول‌اند تا از این رهگذر به فهم همگان درآیند. طرح نظریۀ عالم مثال سهروردی، به عنوان میانۀ عالم محسوس و معقول، در فلسفۀ اسلامی چگونگی تکوین یافتن سمبول‌ها را به درستی نشان می‌دهد، چرا که منبع و منشا رمزها عالم مثال یا خیال منفصل است و نه خیال متّصل که از آن فقط تشبیه و استعارۀ ادبی بیرون می‌تراود. لکن در عصر جدید و با سیطرۀ کمّیّت و تقلیل کیفیّت‌ها و استحالۀ معانی باطنیِ حقایق به پوستۀ ظاهری آن، سمبول‌ها در محاق نافهمی و ابهام فرورفته‌اند و با انحطاط یافتن تجلیّات متکثّر دین الهی در طول زمان، برخی از مولفه‌های قدسی و رمزی دین، معنی حقیقی خود را از دست داده و تنها قشر و ظاهری از آن بجا مانده است؛ به گونه‌ای که گاه رنگ‌وبوی خرافه به خود گرفته است. در این مقاله، با تبیین نظریۀ سهروردی دربارۀ چگونگی تکوین یافتن سمبول‌ها، به بررسی و رمزگشایی برخی از مناسک دینی که اصل و منشا حقیقی و سنّتی داشته‌اند خواهیم پرداخت؛ مواردی همچون آتش‌پرستی زردشتیان، قربانی کردن در مناسک دینی ایران و اسلام، طواف خانۀ کعبه و رجم شیطان در میان مسلمانان، باور به نظریۀ زمین‌مرکزی طبق برداشتی از قرآن، و اعتقاد مردم به افلاک و ستارگان و تاثیر آن در سرنوشت‌ها. همچنین به برخی موارد دیگر نیز می‌توان اشاره کرد که به هیئت باورهای عامیانه درآمده‌اند، مانند دخیل بستن به درخت مقدّس در برخی از روستاها یا مناسک آیینی مانند نخل‌گردانی و بعضی دیگر از آیین‌های عاشورایی. در این بررسی نشان خواهیم داد که نگاه قشری‌گرایانه به این مناسک حاصل انحطاط رمزهای آیینی و تکوینی بوده است و با رمزگشایی از آنها و بازگرداندن ظاهر و پوسته به باطن و معنی حقیقی، تصویر دقیق‌تر و کارآمدتری از این مولفه‌های دینی و قدسی در عصر جدید می‌توان به دست داد.