من و جز من از نگاه شیخ اشراق

عموم فیلسوفان دلمشغول بحث از وجود «من» و نحوه تمایز و ارتباط آن با «جز من» بوده‌اند. گرچه فیلسوفان تجربه‌گرایی مانند هیوم، به سبب عدم دریافت حسی از «من»، وجود «من» را ناشی از یک اشتباه معرفت‌شناختی می‌دانند یا فیلسوفان تحلیل زبانی مانند گیلبرت رایل وجود قائل شدن برای «من» را ناشی از یک اشتباه مقولی زبانی تلقی کرده‌اند، البتّه امّا دیگر فیلسوفان عقل‌گرا و واقع‌گرا به نحوی ثنویت «من» و «جز من» را جدّی گرفته‌اند. اگر چه در آثار فیلسوفان مسلمان من و جز من به عنوان یک تقسیم اولی در کنار تقسیم‌های اولیه مانند بالفعل/بالقوه، مجرد/مادی، ذهنی/خارجی مطرح نشده است ولی اگر تقسیم وجود به دو قسم ذهنی و خارجی یک تقسیم اولی بوده باشد مسئلۀ من و جز من نیز می‌تواند در زمرۀ تقسیم‌ها اولیۀ هستی شناخته شود. در اندیشه حکمای مسلمان، من همیشه واحد و یگانه بوده و اشتراک و عمومیتی در آن نیست، بر خلاف جز من که تجزیه پذیر بوده و می‌توان آن را در سه مصداق «تو» یا «او» یا «آن» یافت. وقتی از انسان غایبی سخن می گوییم «او» را استفاده می‌کنیم و برای اشیاء نیز از «آن» بهره می‌گیریم، اما وقتی انسانی حاضر بوده و مخاطب ما باشد وی را «تو» خطاب می‌کنیم. بنابراین ملاک و معیار تقسیم بندی به «او» یا «آن» و «تو» چیزی جز حاضر و غایب بودن نیست. شیخ اشراق با طرح فلسفی خود مبتنی بر نفس، در گام اول نشان می‌دهد که به خودمان علم حضوری داریم، در گام دوم نشان می‌دهد که ذات «من» را هویت نوری و ادراکی می‌یابیم. در گام سوم نیز نشان می‌دهد که وقتی نفس «من» هویت نوری داشته باشد به طریق اولی نظام مافوقش تماماً نوری است تا عالیترین مرتبه. در تحلیل نهایی بدست می‌آید که از نظر شیخ اشراق هرچه در دامنه «من» بوده یا «تو» به شمار آید نورانی است از سوی دیگر هر آنچه «او» تلقی شود ظلمانی است.