فاعل شناسا (مدرِک) از دیدگاه شیخ اشراق

چیستی ادراک و ویژگی‌های شخص مدرِک، از دیرباز توسط اندیشمندان مختلف مورد مطالعه، مداقه و مناقشه قرار گرفته است. پیروان مکتب مشاء تجرد از ماده را برای مدرکیت شرط می‌دانند. صدرالمتالهین علم را مساوق با وجود دانسته و با توجه به اتحاد علم و عالم و معلوم همه موجودات را به صورت تشکیکی برخوردار از ادراک می‌داند. به عقیده علامه طباطبایی اشیای مادی توان ادراک ندارند و نیز نمی‌توانند معلوم دیگران واقع شوند. از نگاه بنیان گذار مکتب اشراق، اصالت از آن علم حضوری است و از میان اقسام چهارگانه اشیا، فقط نور مجرد می‌تواند ادراک کننده باشد. شیخ اشراق در تبیین علم از مفهوم «ظهور» بهره گرفته و آن را روشن‌ترین و آشکارترین مفاهیم می‌خواند. منشا انتزاع مفهوم ظهور، علم حضوری نفس به خودش است. علم حضوری متصف به شدت و ضعف و برای حصول نیازمند التفات نفس است. این مقاله پس از بیان علم حصولی و علم حضوری و اقسام اشیا بر اساس آرای شیخ اشراق، با روش توصیفی- تحلیلی دیدگاه شیخ اشراق درباره ویژگی‌های موجود درک کننده را تبیین می‌کند. از نظر وی نور چیزی است که هم به خودی خود ظاهر است و هم چیزهای دیگر را ظاهر می‌سازد. نور حقیقتی مجرد و تعریف ناپذیر است و هر چیزی غیر از نور محض، ظلمت است. نور محض چون بذاته برای خودش ظاهر است، بدون مثال یا واسطه ذات خود را ادراک می‌کند. به عقیده شیخ اشراق، لازمۀ مدرِک بودن، تجرد از ماده، وجود لنفسه و ذات نوری است. همچنین مدرِکیت یا همان ادراک، صفت و امر زاید بر ذات مدرِک نیست بلکه مدرِک و ادراک یک چیز است و مدرِک حقیقتی جدای از ادراک ندارد. از آنجا که علم نفس ناطقه به خودش علم حضوری است، خودش عین حضور و ظهور است درنتیجه حقیقت نفس ناطقه چیزی جز مدرِکیت نیست. از دیدگاه وی هر چیزی که مدرک ذات خود باشد در این حکم با نفس ناطقه شریک است. پس حقیقت هر شیء مدرِک چیزی غیر از مدرِکیت نیست.