مطالعه موسیقی سنّتی ایران در آرای حکمی و عرفانی شیخ اشراق

در پاسخ به پرسش «موسیقی چیست؟» نباید تعریفی منطقی مشابه آنچه فارابی ارائه داده است را از سهروردی انتظار داشته باشیم؛ زیرا او اصولاً با چنین تعریفی مخالف است و علم به واسطۀ تعریف را منتهی به یقین نمی‌داند، بلکه او معتقد است که در نهایت، یقین از راه اشراق به دست می‌آید؛ یعنی معرفتی که بی‌واسطه و میانجی حاصل می‌شود. با این وصف اگر از سهروردی بپرسیم که موسیقی چیست نشان عالم مثال و هورقلیا را می‌دهد؛ چرا که معتقد است صوت مثالی تنها در این عالم، یعنی عالم افلاک مثالی متحقق می‌شود. او برای این عالم، اصوات و نغماتی مثالی قائل است که باوجودی‌که شرایط اصوات این جهان را ندارند، اصل و اساسِ موسیقاییِ این عالم و عالم محسوسات محسوب می‌شوند. از آنجایی که موسیقی سنتی می‌تواند در تعریفی معادل سماع قرار گیرد و نیز جایگاه خاصی در نگرش عرفانی و فلسفی حکمت اشراق در اندیشۀ سهروردی دارد؛ در این تحقیق، تلاش می‌شود تا نشان داده شود موسیقی سنتی ایران چه جایگاهی در نظام هستی‌شناختی و زیبایی‌شناختی شیخ اشراق دارد. روش انجام این تحقیق از منظر هدف، کاربردی-نظری و از منظر شیوه انجام، توصیفی-تحلیلی بوده و اطلاعات لازم نیز به شیوه کتابخانه‌ای به دست آمده است. نتایج نشان می‌دهد که در موسیقی سنتی ایران، بداهه‌نوازی و استفاده از ربع‌پرده در فواصل، از مختصات این موسیقی است که با آموزه‌های اشراقی در سلوک نفس همگام است. نفس سالک برحسب ذوقِ اشراقی خود در هر مقام میان احوال خویش به انتقال و تالیف احوال مبادرت می‌کند و به طریق مشابهی باز این آزادی عمل دربداهه‌نوازی موسیقی ایرانی نیز مشاهده می‌شود و هنرمند ماهر، به تناسب حالی که به او دست می‌دهد، در نواختن بداهه می‌رود و چون بنیاد موسیقی سنتی بر فاصله است و فاصله هم در اصل اختلاف زیروبمی اصوات است، اهمیت ربع‌پرده بیشتر می‌شود؛ به ویژه که ربع‌پرده در مطبوع بودن و یا نامطبوع بودن موسیقی دخیل است. گام ایرانی با فواصل خاص خود دارای هوای اشراقی در بنیاد خود است و برهمین اساس است که مقامات و دستگاه‌های موسیقی ایران، متناسب با روح لطیف شعرفارسی و عرفانِ ایرانی ظهور و تکون یافته است.