حسن صباح و حشاشین و تاثیر آن ها بر دوران حکمرانی سلجوقیان

درمیان جنبش هایی که برای مبارزه با ظلم و ستم پادشاهان و حکّام در ایران به وقوع پیوسته، فرقه اسماعیلیه بطور اعم و شعبه ایرانی آن، یعنی نزاریه به رهبری حسن صباح، دارای ویژگی های بسیار جالب توجه است. از جهت مقایسه با جنبش های دیگر، تاثیری که این فرقه در جریانهای دینی، سیاسی و اجتماعی به جای گذاشته از لحاظ قوت، گستره،نفوذ،دوام و تطّور و دگرگونی، فوق العاده قابل توجه است. پیچیدگی عملکردهای فدائیان اسماعیلی از یکسو و تناقض در گزارش تاریخ نگاران از سوی دیگر، شناخت واقعی سیمای فرقه اسماعیلیه را دشوار ساخته است و درنتیجه آن، چهره حسن صباح در هاله ای شگفت انگیز از افسانه پوشانده شده است. باوجود این، پژوهنده ای که شیفته افسانه سرایان نباشد، از میان انبوه گزارش های ضد و نقیض خواهد توانست خط طویل، اما پرپیچ و خم واقعیت ها را دنبال کند و نتیجه ای را که می خواهد، بدست آورد. حسن صباح و تشکیلاتی که او به تمرکز و سازماندهی آن همت گماشت، پرورده علل و اسباب سیاسی، اجتماعی و دینی زمان خود بودند. قدرت آنها، شیوه های مبارزه آنها،آموزش و فراگیری آنها و بالاخره اوج و حضیض آنها همه و همه در لحظه ها و گره گاه های مشخص تاریخی شکل گرفت . به برکت انبوهی و تنوّع مدارک و اسناد، این فرازهای تاریخی را میتوان از افسانه و قصه سرایی جدا کرد. اسماعیلیان را باید از میان کوهی از دشنام و تحسین بیرون کشید و این کاری بس دشوار است. نویسنده این مقاله، به هیچ وجه مدعی نیست که در این مقاله به چنین توفیقی نائل آمده است. اما صادقانه کوشیده است تا شاید با حقایقی از این جنبش عظیم و شگفت انگیز آشنا شود.