نمود‌های هویّت ایران عصر صفوی در کلّیات اشعار زلالی خوانساری

تصانیف ادبی در فرهنگ اسلامی و ایرانی، همواره از ابزارهای موثّر بیان و انتقال مفاهیم و مضامین فرهنگی از جمله هویّت معنوی جامعه بوده‌اند. در این راستا ادیبان پارسی‌گوی عصر صفوی با توجّه به شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این دوره به‌ویژه یکپارچگی ایران‌زمین در بستر رسمیت و فراگیری مذهب امامیۀ اثنی‌عشری و سلطنت دودمان سیادت‌تبار صفوی از حیث نمود هویّت ایرانیان، سهم بزرگی از بازتاب هویّت ایرانی در تاریخ این سرزمین را به خود اختصاص داده‌اند. زلالی خوانساری، از شاعران برجستۀ اواخر سدۀ دهم و اوایل سدۀ یازدهم هجری در روزگار شاه عباس صفوی (1038-996ق)، در کلّیات خود به ‌گستردگی به عناصر دخیل در ساختار هویّت ایرانیان چون، مفهوم ایران‌زمین، عناوین و مضامین شاهنامه‌ای، نهاد سلطنت و وزارت ایران‌مدار، حکمت اشراقی و مقام امامت و ولایت ائمّۀ اثنی‌عشر (ع) پرداخته است. تحقیق حاضر بر آن است تا از منظر تاریخی و به روش توصیفی-تحلیلی با اتّکا بر منابع تاریخی و ادبی عصر صفوی به‌ویژه کلّیات زلالی خوانساری به این پرسش پاسخ دهد که جایگاه وی در بیان هویّت ایرانی در عصر صفوی چگونه است؟ دستاوردهای پژوهش حاضر، بیانگر آن است که زلالی خوانساری به‌عنوان ادیب و شاعر چیره‌دستی که در طرز شاعری و استفادۀ مطلوب از اسالیب و صنایع ادبی، مورد توجّه شاعران و ناقدان ادبی عهد صفوی واقع شده، به‌روشنی از عناصر گوناگون دخیل در هویّت سرزمینی، قومی، فکری و مذهبی ایرانیان بهره برده و آن‌ها را در اجزاء و قطعات مختلف کلّیات منظوم خود به کار بسته است و از این حیث، ضمن آن که تاثیر عمیق خویش از هویّت ایران یکپارچۀ شیعی عصر صفوی را نشان داده، با توانمندی تحسین‌برانگیز در استفاده از ابزار ادبی و شاعری، جهت نمایاندن ابعاد گوناگون هویّت مزبور، توفیق بسیار یافته است.