هویت ایرانی و ابعاد آن: همسازی و تعادل یا ناسازگاری و تعارض

تاریخ معاصر ایران با پرسش هویت و به‌ویژه در سال‌های اخیر، هویت ایرانی - اسلامی عجین شده است. این آمیختگی چنان است که می‌توان فرایندهای مختلف اجتماعی فرهنگی و سیاسی اعم از مدرنیزاسیون، توسعه، مشروطه‌خواهی، قیام‌های اجتماعی، انقلاب اسلامی و غیره را حول محور هویت (پرسش هویت) از نو صورت‌بندی کرد. مساله تنوع هویتی از یک طرف و مرتبط بودن مقوله همبستگی و انسجام ملی با نحوه مدیریت خرده‌هویت‌ها، کشورها را به سیاست‌گذاری و اجرای برنامه‌های مدیریتی برای انسجام هویتی و در نهایت هویت ملی یکپارچه واداشته است. مساله اصلی این است که چگونه می‌توان هویت‌های اجتماعی متعدد را در درون هویتی کلی‌تر همانند هویت ملی که بالاترین سطح هویت ملی در هر کشوری است، هماهنگ کرد. سرزمین تاریخی ایران به سبب موقعیت جغرافیایی‌اش، همواره کانون فرهنگ‌ها و تمدن‌های گوناگون بوده است و این وضعیت زمینه‌ساز تنوع هویتی در کشور شده است. این تنوع هویتی به اشکال و اقسام گوناگونی همچون هویت ملی، دینی، قومی و مدرن دیده می‌شود. رابطه بین این ابعاد یکی موضوعات مورد توجه سیاست‌گذاران، برنامه‌ریزان، محققان و پژوهشگران علوم انسانی و اجتماعی از گذشته تا به حال بوده و مطالعات و پژوهش‌های زیادی را برانگیخته است. این مطالعه که به صورت مرور نظام‌مند انجام شده به بررسی میزان قوت ابعاد چهارگانه هویت ایرانی در شاکله هویت ایرانی و نوع رابطه بین این ابعاد پرداخته است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد ابعاد چهارگانه هویت دینی ملی قومی و مدرن در شاکله هویت ایرانی وجود دارند، ولی درباره این که کدام یک از این ابعاد از قوت بیشتری برخوردار است، اختلاف نظر وجود دارد. در برخی پژوهش‌ها حضور و قوت ابعاد به ترتیب هویت دینی هویت ملی هویت قومی و هویت مدرن گزارش شده است و در برخی پژوهش‌ها این ترکیب به این قرار است: هویت ملی هویت دینی هویت قومی و هویت مدرن.