هویت ایرانی اسلامی در روشن فکری حکمت متعالیه

روش‌های فکری در شناخت هستی در ایران پس از اسلام، از قرن سوم به بعد تا حمله مغول و پس از آن، تا زمان مرحوم صدرالمتالهین (قدس سره) همواره دستخوش تحولات اساسی بوده است و بر اساس همین تغییرات روش‌های فکری است که مکاتب فکری و نحله‌های معرفتی در علوم انسانی به‌ویژه فلسفه، شکل گرفته است. در این مقاله با روش توصیفی، تحلیلی سعی داریم بر اساس دگرگونی‌های اجتماعی سیاسی جامعۀ ایرانی، به سیر تطور این روش‌های معرفتی در ایران پس از اسلام به‌عنوان هویت معرفتی ایرانیان پرداخته و با اشاره به پنج دوره از تاریخ ایران پس از اسلام، آثار معرفتی آن دوره‌ها را در علوم انسانی به‌ویژه در حکمت اسلامی مورد بررسی قرار دهیم. دوران ترجمه و نفوذ اندیشه‌های یونانی در جهان اسلام، دوران شکل‌گیری مشرب فکری مشاء و اوج تفکر عقل‌گرایی، دوران ضعف و افول اندیشه‌های عقل‌گرایی و ظهور مشرب اشراق، دوران توجه به مسائل شهودی و ذوقی محض و گسترش مشرب عرفانی، و بالاخره دوران توجه به مسائل مربوط به اصول و فروع دین و ظهور مذاهب کلامی عقلی و فقهی اصولی، ازدوره‌های مهم روش‌های معرفتی در تاریخ ایران است. در نهایت ظهور مکتب صدرایی در تلفیق این روش‌های فکری و ایجاد روش فکری متفاوتی به نام «حکمت متعالیه» که در آن، از تمام روش‌های معرفتی گذشته بهره برده و با ارائۀ مبانی جدید معرفت‌شناسانه و هستی‌گرایانه چون اتحاد عقل و عاقل معقول، ایجادی بودن معرفت ذهنی، اصالت وجود، تشکیک وجود، وحدت وجود و حرکت جوهریه، مبتنی بر برهان، عرفان، قرآن و احادیث اهل بیت عصمت و طهارت، و همچنین ایجاد پیوستگی منطقی بین مشرب‌های مشّایی، اشراقی، کلامی و وحیانی که در روش معرفتی گذشتگان برای شناخت هستی متداول بوده، مدل جدیدی از روش فکری را برای آیندگان به ارمغان داشته است.