کاوش باستان شناسی تپه کلا ارفه ده

در منابع متاخر دوره‌ی ساسانی، آتش هفتمین مخلوق از مخلوقات هفت‌گانه‌ی گیتی به شمار آمده است. آتشکده بنایی بوده که آتش مقدس در آن افروخته می‌شد و زردشتیان در آن به عبادت می پرداختند. مولف مُروج‌الذهب در قرن چهارم هجری در ذکر اخبار آتشکده‌ها از فریدون‌شاه به‌عنوان نخستین کسی که آتشکده ساخت نام برده است (مسعودی 1370: ج 1، 602). در دوره‌ی ساسانی، کیش رسمی و حکومتی ایران زردشتی بود. پس از شکست ساسانیان، تبرستان آخرین ایالت ایران بود که به تصرّف اعراب مسلمان درآمد و این منطقه تا مدّت‌ها آخرین پناهگاه شاهزادگان ساسانی بود. بازماندگان ساسانی در مازندران، چون باوندیان و پادوسپانان، تا اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری به کیش زردشتی پایبند بودند، امّا همچنان تا 9 قرن پس از اسلام در این منطقه حکمرانی داشتند. به عقیده‌ی مری بویس (1386: 185) در کوه‌های تبرستان سلسله‌های محلّی، کیش قدیم خود، یعنی زردشتی را، تا اواسط سده‌ی نهم میلادی، حفظ کرده بودند. امّا آنچه درباره‌ی دوران حضور آیین زردشتی و ساسانیان در مازندران مبهم و تا حدودی عجیب به نظر می‌رسد، کمبود شواهد مربوط به آتشکده ها در این منطقه است. در واقع منابع تاریخی پیش از اسلام و دوران اسلامی آگاهی‌های کافی و روشنی از وجود آتشکده ها در این منطقه در اختیار نمی‌گذارد و علاوه بر آن، آثار و بقایای آتشکده های زردشتی، آن‌چنان که در دیگر نقاط ایران یافت میشود، در مازندران مشاهده نمی‌شود (خلیلی و رضایی 1399: 55). مورّخان قرون اسلامی، حکومت آل‌باوند را در جبال‌قارن با عنوان «ملوک‌الجبال» از زمان استقرار کامل اسپهبد ‌باو در کوهستان پریم در سال 45 ق. تا مرگ اسپهبد شهریار سوم در سال 397 ق. حدود سه قرن و نیم ذکر نموده‌اند و مردم این منطقه را در طول این دوران پایبند بر آیین، رسوم و دین اجداد خود دانسته‌اند (حدودالعالم 1372: 399). مولف حدودالعالم (تالیف در 372 ق)، جمعیّت زیاد و روستاهای پرشمار کوه قارن را یادآور شده و آن را دارای بیش از ده‌هزار پارچه آبادی دانسته است و اکثر مردم این ناحیه را زردشتی می‌داند (همان جا). جغرافی نویسان در شرح اوضاع ناحیه‌ی مازندران به آتشکده‌های آن اشاره‌ای ندارند. شاید عدم دسترسی مسلمانان در دو قرن نخست هجری به این منطقه، عمده‌ترین عامل کم‌اطلاعی آنان از وضعیت آئین زردشت در ناحیه‌ی مازندران و تبرستان است (نامجو 1392: 224) ، هرچند که در متون پس از این دوران هم به بقایای آتشکده‌ها بسیار کم اشاره شده است و تنها اسامی تعدادی از این بناهای مذهبی به دست ما رسیده است که در سفرنامه‌ها و متون اسلامی بدان‌ها اشاره شده است که میتوان به آتشکده ی تنکابن (رابینو 1365: 53 54)، آتشکده ی آمل (اعتمادالسلطنه 1367: ج 1، 19)، آتشکده ی ساری (مکنزی 1359: 125) و آتشکده ی کوسانِ بهشهر (ابن اسفندیار 1366: ج 1، 155) اشاره نمود ولی آتشکده‌های نام‌برده در حد یک نام در متون قدیمی بوده و نشانه و آثار معماری که مبنی بر کاربری مذهبی این آثار به شکل آتشکده باشد به دست نیامده است و با توجه ‌به این نکته، بنای کاوش شده در روستای ارفع‌ده شهرستان سوادکوه نخستین آتشکده ی شناسایی و کاوش شده در مازندران است.