گمانه زنی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم و لایه نگاری تپه قلا پایگلان

نخستین فصل پژوهش‌های باستان‌شناسی تپه قلا پایگلان در تداوم سلسله پژوهش‌های باستان‌شناسی هدفمند منطقه‌ی هورامان طی زمستان سال 1400 خورشیدی به انجام رسید. در راستای این فصل از پژوهش‌ها که با صدور مجوز شماره‌ی 40021818 مورخ 02/09/1400 از تاریخ 10/09/1400 لغایت 09/10/1400 و یک دوره تمدید با صدور مجوز شماره‌ی 40035929 مورخ 13/10/1400 از تاریخ 13/10/1400 لغایت 27/11/1400 به مدت 85 روز در بخش میدانی به انجام رسید، مجموعه فعالیت‌هایی در چهار بخش مجزا اما مرتبط، شامل بازنگری آثار باستانی منطقه‌ی (دره) پایگلان، بررسی سیستماتیک تپه و محیط پیرامون، گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم و لایه‌نگاری آن به انجام رسید. بررسی‌های باستان‌شناسی هورامان (کردستان) و نتایج حاصل از آن اثبات نمود که هورامان با کوه‌های صخره‌ای و سربه فلک کشیده و رودخانه‌های پرآبی در بستر دره‌های تنگ و عمیق آن علی‌رغم شرایط سخت زیستی از دیرباز تاکنون بستری برای استقرار و سکونت انسان بوده است. طی این بررسی‌ها مجموعاً 427 محوطه‌ی باستانی شناسایی گردید. از یک‌سو، سنجش تطبیقی یافته‌های فرهنگی به‌دست‌آمده از محوطه‌های باستانی شناسایی‌شده، قدمت آن‌ها را به دوره‌ی پارینه‌سنگی تا دوره‌ی پهلوی می‌رساند و از سوی دیگر چگونگی توزیع استقرارگاه‌ها و تحلیل الگوهای استقراری محوطه‌های باستانی هر دوره حکایت از پیوست فرهنگی و تداوم استقراری محوطه‌های باستانی این منطقه از دوره‌ی پارینه‌سنگی تا عصر حاضر دارد (صادقی راد 1397). هرچند در تسلسل استقراری هورامان (کردستان) خصوصاً در ارتفاعات کوهستانی خلاها و عدم وجود شواهدی و مدارکی از وجود استقرارهای دوره‌ی نوسنگی تا مس‌سنگی جدید و دوره‌ی هخامنشی محسوس است. به نظر این خلاهای فرهنگی در نتیجه ی عدم توقف روند سکونتی و تطور استقراری منطقه نیست. تغییرات شدید ژئومورفولوژیکی منطقه، عدم انسجام مطالعات باستانی و کمبود آگاهی در نتیجه‌ی عدم کاوش‌های باستان‌شناسی علمی، ناشناخته بودن یافته‌های فرهنگی به‌ویژه سفال‌ها به سبب محلی بودن و ... از مهم‌ترین دلایل عدم آگاهی و خلاهای پیش روی در تطور استقراری منطقه است. علاوه بر موارد مطرح گردیده، یک یا دو دوره‌ای بودن اکثر محوطه‌های شناسایی‌شده در هورامان همواره مانعی در راه شناخت و کسب آگاهی لازم از تطور و روند استقراری سکونتگاه‌های این منطقه طی ادوار مختلف بوده است. بنابر آنچه مطرح گردید، در تداوم سلسله پژوهش‌های باستان‌شناسی هدفمند هورامان، اجرای پژوهش یا پژوهش‌هایی دیگری که بتواند با آن پاسخی دقیق، علمی و مستدل برای مسائلی همچون چگونگی وضعیت دوران نوسنگی، مس‌سنگی و هخامنشی، شناخت سفال‌ها و دیگر یافته‌های باستان‌شناسی بر پایه‌ی یک طبقه‌بندی مرجع، آگاهی از توالی استقراری سکونتگاه‌های باستانی و ... بیان نمود، ضرورت و الزامی بود. از این‌رو، اجرای پروژه‌ای که بتوان هم‌زمان پاسخگوی عمده‌ی مسائل مطرح‌شده باشد، می‌بایست حدالمقدور دارای چند شاخصه‌ی اصلی به این شرح باشد: 1. در محدوده‌ی کوهستانی هورامان (عرصه هورامان) باشد؛ 2. در صورت امکان تپه باشد تا مجموعه‌ای از استقرارهای هم‌جوار؛ 3. معرف توالی چند دوره‌ای منظم از لایه‌های باستانی باشد؛ 4. معرف توالی استقرارهای خصوصاً دوران تاریخی و پیش‌ازتاریخ (با تاکید بر دوران نوسنگی، مس‌سنگی و هخامنشی) باشد؛ 5. بر پایه ی طبقه‌بندی یافته‌های فرهنگی آن علاوه بر ساماندهی مواد فرهنگی به‌دست‌آمده از بررسی‌های باستان‌شناسی بتوان جدول گاه‌نگاری برای سراسر منطقه‌ی هورامان تهیه و تدوین نمود. بر این اساس بررسی محوطه‌های باستانی شناسایی‌شده در هورامان (کردستان) مشخص کرد که «تپه قلا پایگلان» از میان چند تپه‌ی موجود بهترین گزینه برای پاسخگویی به پرسش‌های موجود است. ارتفاع 37 متری تپه حکایت از توالی لایه‌های باستانی منظمی از دوران اسلامی تا پیش‌ازتاریخ داشت. علاوه بر این، تپه قلا پایگلان در محدوده‌ی کوهستانی هورامان قرار داشت. وسعت زیاد و پراکنش استقرارهای پیرامونی آن نیز بیانگر اهمیت تپه و منطقه (دره‌ی میان کوهی پایگلان) در ادوار مختلف بود. چیستی و چگونگی وضعیت استقرارها و توالی گاه‌نگاری تپه قلا پایگلان مسئله اساسی پروژه‌ی پیش رو است تا بر مبنای آن بتوان علاوه بر پاسخگویی به سوالات متعدد، جدول گاه‌نگاری منطقه‌ی هورامان را تدوین و الگوهای استقراری آن را تجزیه‌وتحلیل نمود (صادقی راد 1400). تاریخچه‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی هورامان (صادقی راد 1401) نشان می‌دهد که نخستین فعالیت باستان‌شناسی روی تپه قلا پایگلان در سال 1382 توسط زاهد کریمی و مژگان سیف پناهی به انجام رسید. طی این بررسی تپه قلا پایگلان با نام «قلعه گول یا لاقه‌لا» مشهور است. در این مطالعات به شواهدی از ساختار معماری خشتی و لوله‌های سفالی (تنبوشه) در جنوب شرق تپه اشاره شده است. همچنین سفال‌های به‌دست‌آمده را متعلق به دوره‌ی اسلامی و تاریخی معرفی کرده‌اند (کریمی و سیف پناهی 1382). این تپه با نام «قلعه گاول یا لاقه‌لا» در تاریخ 19/05/1384 به شماره‌ی 12803 توسط اقبال عزیزی در فهرست آثار ملی به ثبت رسید (عزیزی 1384). در سال 1397 مسعود صادقی‌راد در راستای ثبت جهانی منظر فرهنگی هورامان و در قالب پروژه‌ای با عنوان «بررسی و شناسایی آثار باستانی هورامان کردستان (مریوان، سروآباد، سنندج، کامیاران)» مطالعاتی را روی تپه قلا پایگلان به انجام رسانید (صادقی‌راد 1397). در سال 1400 پویا طالب‌نیا و شلیر عاملی‌راد در راستای آگاهی از وضعیت دوران تاریخی هورامان و در قالب پروژه‌ای با عنوان «بررسی و شناسایی آثار باستانی دوران تاریخی هورامان کردستان (شهرستان‌های سروآباد و کامیاران)» مجدداً مطالعاتی را بر تپه قلا پایگلان به انجام رسانید (طالب‌نیا و عاملی‌راد 1400).