گمانه زنی به منظور تعیین عرصه ی و پیشنهاد حریم تپه ی یام فاروج، خراسان شمالی

پروژه ی گمانه زنی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم تپه یام، فاروج به پیشنهاد اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری استان خراسان شمالی و طی قراردادی میان پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و اداره کل استان با عنوان «طرح پژوهشی باستان شناسی تعیین عرصه و پیشنهاد حریم تپه ی یام فاروج، استان خراسان شمالی» انجام شد و طی مجوز شماره ی 400102033 مورخ 14/4/1400 پژوهشکده ی باستان شناسی در خرداد و مردادماه 1400 خورشیدی انجام شد. شهرستان فاروج در استان خراسان شمالی و غرب شهرستان قوچان در ارتفاع 1200 متری از سطح دریا واقع شده است (شکل 1 .(مساحت شهر حدود 350 هکتار و دروازه ی شرقی استان خراسان شمالی محسوب می شود که در مسیر اصلی مشهد به شمال کشور قرار گرفته و از شمال و شرق به شهرستان قوچان در خراسان رضوی، از جنوب به اسفراین و از غرب به شیروان منتهی می شود (فرهنگ جغرافیایی آبادی های کشور 1384 :50 .(دشت فاروج که سرچشمه های اترک را در خود جای داده، بخشی از دره ی وسیعی است که در حدفاصل دو سلسله جبالکپه داغ هزار مسجد و آلاداغ بینالود گسترده شده، در خطالقعر این دره، رودخانه ی اترک و کَشَف رود جریان دارد. اترک به سوی غرب و دریای کاسپی میرود و کَشَف رود به سوی شرق جریان یافته و نهایتاً به هریرود و تجن می ریزد. کوه های کپه داغ هزار مسجد که امروزه مرز دو کشور ایران و ترکمنستان را تشکیل می دهند. در نقاطی از دره ی اترک، تمرکز آب و زمین، کانون های زیستی متراکم تری ایجاد کرده است. دشت فاروج یکی از آن نواحی است. دشت فاروج با ارتفاع متوسط 1200 متر از سطح دریا، در محلی واقع شده که در رشته کوه کپه داغ و دفاع به یکدیگر نزدیک می شوند و قله های آن سلسله جبال شامل کوه کیسمار، کوه شاه داغر در شمال و کوه شاه جهان در جنوب، بر دشت اشراف دارند. رود اسفجیر، یکی از مسیل هایی است که از دامنه های جنوبی کپه داغ سرچشمه گرفته و پس از عبور از کنار تپه یام، یکی از سرچشمه های اترک را تشکیل میداده است. با این وجود به نظر می رسد، جریان سطحی رودخانه ی اسفجیر در اراضی مجاور یام پایان می پذیرفته است. چرا که مسیر رودخانه در حوالی یام محو و بر پایه ی آنچه در خاطره ی کهنسالان محل باقی است، مردابی وسیع در نزدیکی یام گسترده بوده که امروزه اثری از آن باقی نیست (لباف خانیکی 1399 :11 و 12.( علیرغم اهمیت باستان شناختی بخش علیای دره ی اترک، فعالیت های باستان شناسی صورتگرفته در شهرستان فاروج به چند بررسی کوتاه مدت و گمانه زنی محدود خلاصه می شود. اولین بررسی باستان شناسی که به معرفی چند محوطه از این منطقه انجامید، بررسی بخش های شمالی استان خراسان سال 1345 به سرپرستی عزت الله نگهبان است که متن آن با عنوان «گزارش بررسی های آثار باستانی شمال شرقی ایران» در دست است (نگهبان 1345 .(دومین بررسی باستان شناسی قابل اهمیت در ناحیه ی درهی اترک که منطقه ی فاروج را شامل میشد، از سال 1355 تا 1357 به سرپرستی ربرتا ونکو ریچاردی از دانشگاه تورین ایتالیا و همراهی بیشونه، پیا، کرنلیو و کوارانتلی صورت گرفت که بر ناحیه ای از قوچان تا شیروان متمرکز بود ( venco 1980, ricciardi .(در اثنای این بررسی و در تابستان 1356 گمانه زنی محدودی در تپه یام توسط رافائل بیشونه به منظور گاه نگاری لایه های استقراری صورت گرفت (1977 biscione .(شباهت مورفولوژیک فاروج و نزدیک بودن نسبی در رشته کوه مذکور و قلل مرتفع آن باعث شده میزان آب و آبرفت در فاروج بیش از دیگر نقاط دره ی اترک تراکم یابد. این شرایط سبب شده است که استقرارهایی با بازه ی زمانی طولانی در این محل شکل گیرد و دوام یابد. وجود مرتفع ترین تپه های باستانی دره ی اترک در منطقه ی فاروج، بر فرضیه ی فوق صحه می گذارد. این تپه ها، حاصل انباشت درازمدت لایه های استقراری بر یکدیگر است. به عنوان مثال در تپه یام از هزاره ی پنجم پیش از میلاد تا دوره ی ساسانی یعنی در مدتی به در ازای بیش از 5500 سال سکونت جوامع انسانی استمرار پیدا کرده است. همچنین پراکنش متراکم استقرارهای باستانی در دشت فاروج گویای مطلوبیت زیستی این منطقه و جذب جمعیت های انسانی در طول تاریخ است (لباف خانیکی 1399 :11 و 12 .(یکی از مشکلات معتنابه محوطه های ساسانی دره ی اترک را فقدان پیشینه گاه نگاری در این منطقه دانسته اند که البته این خلا پژوهشی با توجه به مطالعات اخیر باستان شناسی ساسانی در ناحیه شمالی خراسان تا حدودی مرتفع گردیده است (مثلاً 2013, collinet and rante; 2017 khaniki-labbaf .(آزیتا میرزایی از پژوهشکده ی باستان شناسی به بررسی شهرستان فاروج پرداخت و محوطه هایی مربوط به دوره ی مس سنگی تا دوران اسلامی را شناسایی نمود (میرزایی 1388 .(در دهه ی 1970 میلادی موسسه باستان شناسی دانشگاه تورین، دره ی اترک را مورد مطالعه و بررسی قرار داد. یکی از محوطه هایی که توجه این هیئت باستان شناسی را به خود جلب کرد تپه یام است که در تابستان 1977 چند گمانه در آن کاوش شد که نتایج جالبی به بار آورد. به غیر از مطالعات این هیئت ایتالیایی که گزارش های مقدماتی آن چاپ شده، ظاهراً پژوهش دیگری درباره ی تپه یام انجام نشده است. باوجود این در منابع مختلف از این محوطه به عنوان یکی از استقرارهای پیش از تاریخی منطقه نامی برده شده است (گاراژیان 1382 :87 77 ؛ 7-65: 1984 kohl.(