فیتوزوم‌ها: خصوصیات، مزایا و کاربرد به عنوان سیستم‌های تحویل ترکیبات شیمیایی گیاهی

امروزه گیاهان دارویی و مواد شیمیایی گیاهی آن‌ها به عنوان گزینه‌های درمانی عالی برای بسیاری از اختلالات مانند سیروز کبدی، آسیب کبدی ناشی از مصرف دارو، سرطان و .. ظاهر شده‌اند .با این حال، زیست دسترسی ضعیف و انتخاب‌پذیری ممکن است کاربرد بالینی آن‌ها را محدود کند. بنابراین روش‌های مختلف برای تولید سیستم‌های حامل موثر برای افزایش فراهمی زیستی فیتوشیمیایی‌ها پیشنهاد شده اند. در میان آن‌ها، نانو حامل‌ها به عنوان کاندیدهای امیدوارکننده برای تحویل مواد شیمیایی گیاهی نامحلول معرفی شده‌اند.سیستم‌های نانوحامل را به دو گروه که شامل حامل‌های بیوپلیمری (پروتئینی و پلی‌ساکاریدی) و حامل‌های بر پایۀ لیپید طبقه‌بندی می‌شوند. سیستم‌های نانوحامل معمولا از یک دیواره یا غشاء فیزیکو- شیمیایی محافظ و یک هستۀ فعال تشکیل شده‌اند. از این سیستم‌ها برای پوشاندن و درون‌پوشانی ترکیبات مختلفی در صنایع غذایی از جمله ترکیبات ویتامینی، مواد غذا- دارو، ترکیبات آنتی‌اکسیدانی، مواد ضدمیکروبی، طعم دهنده‌ها و هم چنین میکروب‌های مفید استفاده می‌شود .فیتوزوم‌ها شکل پیشرفته و کمپلکسی از ترکیبات فعال گیاهی و فسفولیپیدها می‌باشند. ترکیبات فیتوزوم شامل سه عنصر اصلی: فسفولیپیدها، ترکیبات فعال گیاهی و حلال‌ها است ؛ که فسفولیپیدها از یک مولکول گلیسرول که به دو اسید چرب و همچنین در جایگاه سوم گلیسرول به یک گروه فسفات متصل شده، تشکیل شده است. فسفاتیدیل اتانول آمین (pe)، فسفاتیدیل سرین (ps) و فسفاتیدیل کولین (pc) فسفولیپیدهای اصلی هستند که بیشتر در آماده سازی فیتوزوم استفاده می‌شوند؛ که فسفاتیدیل کولین‌ها بیشتر از سایر فسفولیپیدها مورد استفاده قرار می‌گیرند. ترکیبات فعال گیاهی (پلی فنول ها)؛ بیشترین ترکیبات موجود در غذاهای گیاهی و حاوی آنتی‌اکسیدان‌های اصلی هستند. عصاره‌های گیاهی نیز منبع بسیار مهمی از پلی فنول‌ها هستند. پلی فنل‌های متعددی از غذاها و عصاره‌های گیاهی شناسایی شده‌است. جذب کمتر و زیست دسترسی ترکیبات پلی فنلی عمدتاً به دلیل دو عامل است. اجزای تشکیل دهنده اصلی آن‌ها مولکول های حلقه ای هستند و آنقدر کوچک نیستند که در فرآیند انتشار جذب شوند. عامل دوم این است که مولکول فلاونوئید یا اجزای اصلی پلی‌فنل‌ها حلالیت ضعیفی با لیپیدها دارند. این‌ها محدودیت‌هایی هستند که جذب آن‌ها را از طریق غشای بیولوژیکی مهار می‌کنند.به همین دلیل فن آوری فیتوزوم سلول‌های کوچکی را تولید می‌کند که عمدتاً با کمپلکس شدن پلی‌فنل‌ها با فسفولیپیدها در نسبت 1:1 یا 1:2 منجر به تشکیل کمپلکس فیتوزومی با پوشش لیپیدی در اطراف اجزا تشکیل دهنده می‌شود و آن‌ها را در برابر پارمترهای محیطی مانند: دمای بالا ، آنزیم ها و فلزات و نور و.. وهمچنین آنزیم‌های گوارشی و باکتری‌های روده در دستگاه گوارش محافظت می‌کند؛ بنابراین فیتوزوم‌ها از محیط آب دوست به محیط چربی دوست غشای سلولی جذب می‌شوند و در نهایت به گردش خوش می‌رسند. به منظور تولید فیتوزوم‌ها برای کاربردهای غذایی، می‌توان از حلال‌های فود گرید مانند اتانول استفاده کرد. بنابراین فیتوزوم‌ها نانوحامل‌های زیست‌تخریب‌پذیر شناخته شده‌ای هستند که می‌توانند برای افزایش حلالیت و نفوذپذیری ترکیبات شیمیایی گیاهی در بین سیستم‌های مختلف دارورسانی جدید مورد استفاده قرار گیرند. فیتوزوم در سیستم تحویل دارو دارای مزایای متعددی مانند ایمن بودن،اثر هم افزایی، افزایش پایداری، زیست دسترسی ، زیست تخریب پذیری، صرفه جویی در هزینه، کاهش دوز، محافظت از کبد و غیره است، با این حال برخی از معایب این فناوری مانند حذف سریع ترکیبات گیاهی از فیتوزوم، حساسیت به ph وجود دارد. استفاده از فیتوزوم‌ها در ترکیب با سایر مواد شیمیایی گیاهی یا ترکیب یک دارو و یک ماده شیمیایی گیاهی در یک نانو وزیکول در مطالعات آینده می‌تواند اثرات مفیدی داشته باشد.