وضعیت ایمنی مواد غذایی در حیطه نظارتی دانشگاه‌های علوم پزشکی شمال غرب کشور (بررسی نتایج پایش باقیمانده سموم، نیترات و فلزات سنگین بر روی محصولات کشاورزی عرضه شده در سال های 1398 تا 1401)

مقدمه و هدف: از سال‏ها پیش استفاده از آفت کش ها و حاصلخیز کننده ها در تولید محصولات کشاورزی به منظور افزایش حجم و کیفیت تولیدات بسیار رایج شده است. در همین حال به علت استفاده بی رویه و نادرست از این مواد، کنترل پسماند و بقایای سموم و کودهای کشاورزی در محصولات زراعی و باغی ضروری است. لذا در کنار توجه به تولید محصول کافی برای پاسخگوئی به نیازهای تغذیه ای جامعه، تولید محصول سالم بایستی مورد توجه همگان قرار گرفته و در اولویت قرار گیرد. در این راستا پایش میزان بقایای آفت کش ها و حاصلخیز کننده های به کار رفته در تولید محصولات کشاورزی به علت اثر آن بر سلامت آحاد جامعه و با عنایت به رسالت سازمانی وزارت بهداشت در تامین سلامت مصرف کنندگان حائز اهمیت است. اهداف مطالعه شامل:1.انجام نمونه برداری از محصولات کشاورزی استان‏های قطب شمال غرب کشور (آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل) جهت بررسی و ارزیابی وضعیت موجود باقیمانده سموم، نیترات و فلزات سنگین (سرب و کادمیوم) در 4 سال اخیر برای محصولات کشاورزی عرضه شده یا در حال عرضه به بازار مصرف2.تطبیق میزان باقیمانده سموم، نیترات و فلزات سنگین (سرب و کادمیوم) با (mrl) maximum residue limitهای ملی و بین المللی. 3.انعکاس نتایج آزمایشات به ارگان های ذیربط جهت انجام اقدامات لازم و مداخلات مورد نیاز روش کار: نمونه برداری از محصولات مشمول برنامه از میادین تره بار شهرستان‏ها طبق دستورالعمل سازمان غذا و دارو انجام گرفته و نمونه‏ها به آزمایشگاه ارسال شدند. سپس برابر روش‏های استاندارد، آماده سازی نمونه ها و آنالیز سموم کشاورزی، اندازه‏گیری فلزات سنگین (سرب و کادمیوم) و نیترات انجام شد.یافته ها: در بازه زمانی 4 ساله (سال 1398 تا 1401)، میزان نیترات در محصولاتی مانند کاهو، سبزیجات، سیب زمینی و گوجه فرنگی جالیزی از روند کاهشی برخوردار بوده و در سال 1401 کاهش بیشتری را نشان داد. نتایج نیترات برای نمونه‏های برنج و گندم آزمون شده در سال 1399 کاهش حدود 50 درصدی در مقایسه با سال 1398 داشت. بر خلاف اقلام فوق، در مورد نمونه های پیاز حدود 34 درصد در سال 1401 عدم انطباق گزارش شد که بالاتر از سال‏های گذشته است. در همین زمان و بویژه در نمونه‏های سال 1401، میزان فلزات سنگین در کاهو، سبزیجات و پیاز روند کاهشی را نشان داد. درصد عدم انطباق در مورد سیب زمینی در سه سال اول مطالعه صفر و در سال 1401 معادل 21/1 درصد محاسبه شد. در محصولات نامنطبق از نظر فلزات سنگین، آلودگی با سرب برای محصولات فوق مثبت بوده ولی از نظر میزان کادمیوم در محدوده مجاز بودند. مقایسه درصد عدم انطباق های سموم شناسائی شده در محصولات مختلف نشان داد که در سال 1401 برخلاف سال‏های قبل از آن در محصولاتی همچون کاهو، سبزیجات، پیاز، گوجه فرنگی، سیب و سیب زمینی عدم انطباق‏ها درصد بالاتری دارند (عدم انطباق به ترتیب 41 و 54 و 39 و 27 و 38 و 37 درصد نمونه‏های آزمون شده). همچنین نتایج کامل و از جمله موارد عدم انطباق به سازمان‏ها و ادارات ذیربط استانی و شهرستانی و معاونت‏های غذا و دارو قطب شمال غرب کشور و سازمان غذا و دارو منعکس شد. بحث و نتیجه گیری: از سال‏های قبل توجه دولت‏ها و به ویژه وزارت بهداشت به موضوع ایمنی مواد غذایی افزایش یافته و تدوین سیاست‏های کلان ملی و اجرائی شدن آن‏ها نیز در این راستا پیگیری شده است. همانطور که یافته‏های این مطالعه نیز نشان می‏دهند، با برخی مداخلات صورت گرفته در سال‏های اخیر میزان نیترات و فلزات سنگین تعدادی از محصولات کشاورزی کاهش یافته است. از طرف دیگر عدم انطباق‏های مشاهده شده به ویژه در مورد سموم کشاورزی نیازمند برنامه‏های نظارتی و مداخلات جدی سازمان‏های مرتبط علی الخصوص وزارت جهاد کشاورزی به عنوان متولی اصلی تامین غذای مورد نیاز کشور است. در این راستا موارد زیر پیشنهاد می شود: 1- تعداد محصولات کشاورزی مشمول نمونه برداری افزایش یابد و آزمون و پایش آن‏ها به صورت منظم و مستمر صورت گیرد.2- شناسنامه دار کردن مزارع و باغات توسط وزارت جهاد کشاورزی با سرعت بیشتری پیگیری شود. 3- آموزش کشاورزان و باغداران برای جایگزینی و بکارگیری روش‏های نوین به جای روش‏های سنتی و استفاده صحیح و به موقع و با مقادیر مجاز سموم و کودهای کشاورزی در دستور کار قرار گیرد.4- حذف کامل و قاطع محصولات نامنطبق از چرخه مصرف توسط وزارت جهاد کشاورزی مورد انتظار بوده و می‏تواند برخی نگرانی‏های موجود در این زمینه را برطرف کند.5- بیمه شدن محصولات کشاورزی و کمک دولت برای جبران خسارات احتمالی ناشی از عدم انطباق‏ها و معدوم شدن کالاها، در تامین معیشت کشاورزان و باغداران و همچنین جلب همکاری آنان برای اصلاح ایرادات موجود در فرآیندهای کاشت، داشت و برداشت بسیار موثر خواهد بود.6- تامین و توزیع سموم و کودهای شیمیائی مرغوب و با کیفیت و با قیمت مناسب برای کشاورزان و باغداران و جلوگیری از واردات سموم و کودهای نامرغوب و تقلبی و قاچاق ضرورت دارد.7- اعتبارات لازم برای تجهیز و به روز رسانی دستگاه‏های آزمایشگاهی مورد نیاز در معاونت‏های غذا و دارو دانشگاه‏ها جهت ارتقای دقت و سرعت آنالیزها و افزایش ایمنی محصولات غذائی توسط سازمان برنامه و بودجه و وزارت بهداشت تامین و اختصاص یابد. 8- با توجه به اهمیت موضوع، لازم است همه افراد و سازمان های مرتبط با ایمنی مواد غذائی در بخش‏های اجرائی و قضائی و قانون‏گذاری با همدلی و همکاری در این امر حیاتی مشارکت موثر داشته باشند.