تغییرات اقلیمی و اثر بر رخداد زلزله‌ها در ایران: بررسی موردی دریاچه ارومیه

خشکسالی در محدوده دریاچه ارومیه به دلیل عواملی مانند برداشت بیش از حد آب از سفره‌های زیرزمینی و تغییرات کاربری زمین بوده است. اراضی کشاورزی حوضه دریاچه ارومیه از سال 1366 تا 1392 به میزان 48 درصد افزایش یافته است. این افزایش در دوره 1380 تا 1400 حدود 13 درصد بوده که بر تقاضای آب و بر تخلیه آب‌های زیرزمینی اثر گذاشته و در نتیجه خشکسالی تشدید شده است. در سال‌های اخیر بحران محیط زیستی و خشک شدن حدود 85 درصد از آب دریاچه ارومیه، یکی از بزرگ‌ترین مخاطرات زمین‌شناختی در منطقه آذربایجان محسوب می‌شود. از حدود 25 میلیارد متر مکعب حجم آب در سال 1375 حدود 24 میلیارد متر مکعب تا سال 1401 از بین رفته و خشک شدن دریاچه ارومیه با تخلیه گسترده در سطح پوسته همراه بوده است. بالا آمدن پوسته زمین (isostatic rebound) در اثر تخلیه در اثر خشک شدن دریاچه ارومیه نشان داده شده است. سرعت برآمدگی پوسته (بازگشت ایزواستاتیک) بر پایه تخلیه بار در نتیجه خشک شدن دریاچه ارومیه طی 22 سال (از 1375 تا 1396)، تراکم آب شیرین (به دلیل رسوب مواد محلول و نامحلول در آب در کف دریاچه)، و ایزوستازی منطقه‌ای (ایزواستازی خمشی)، بررسی شده است. تخلیه سطحی دریاچه ارومیه، با بالا آمدن 85 میلی‌متری برای متعادل کردن بازگشت ایزواستاتیک در 22 سال (0.39 سانتی‌متر در سال) رخ داده است. اگر تداوم این روند تا 1402 را در نظر بگیریم، میزان بالا آمدن از 1375 تا 1402 به حدود 110 میلی‌متر (حدود 11 سانتی متر ) طی 27 سال می رسد. فرآیندهای سطحی بر تغییر شکل و لرزه‌خیزی کنترل دارند. نرخ فرسایش حدود 1 میلی‌متر در سال در کوه‌های پیرنه در فرانسه منجر تغییرات زمین‌ساختی در ریتم برخواستگی کوه‌ها شده و زلزله‌های مرتبط با فرسایش سطح خطر لرزه‌ای را افزایش می‌دهند. دوره خشکسالی 2011-2015 در سیرا نوادا، آمریکا رشته کوهی بین دره مرکزی کالیفرنیا و حوضه بزرگ، منجر به افزایش حدود 3 سانتی‌متری در ارتفاع این محدوده به دلیل حذف حدود 46 کیلومتر مکعب آب (46 میلیارد مترمکعب آب) است. در دو سال بعد، افزایش بارندگی باعث کاهش حدود 2 سانتی‌متری در ارتفاع سیرا نوادا شد. حرکات عمودی با جابجایی‌های ناشی از حرکت واقعی لرزه‌ای مرتبطند و چنین اثرهای اقلیمی بر زمان وقوع زلزله‌ها در کالیفرنیا موثر بوده است.از شهریور 1401 با وقوع 6 زمین‌لرزه با بزرگای بین 5 تا 6 تا فروردین 1402 در منطقه خوی موجب خسارت و تداوم هراس از تکرار زمین‌لرزه‌های بیشتر شده است سه مورد از این زمین‌لرزه‌ها در امتداد گسل سیاه چشمه -خوی رخ داده است. سه سال پیش در تاریخ 3 اسفند 1398 دو زمین‌لرزه به ترتیب به بزرگی 5.8 و 6.0 در امتداد گسل سلماس و گسل قطور -باش قلعه رخ داد. با توجه به احداث سدهای متعدد بر روی شاخه‌های اصلی حوضه آبریز دریاچه، برداشت آب‌های زیرزمینی در اطراف دریاچه، کاهش بارندگی‌ها. و البته خشکسالی، دریاچه ارومیه حق آبه خود را به ویژه از اواسط دهه 90 دریافت نکرده است. این منطقه نیز با بحران بحرانی آب زیرزمینی مواجه است. آبان ماه سال 1399 سازمان آب منطقه‌ای آذربایجان غربی اعلام کرد دشت سلماس و کهریز دو دشت ممنوعه و بحرانی از نظر آب زیرزمینی در استان هستند که دشت سلماس 250 میلیون مترمکعب کاهش آب در سفره را نشان می‌دهد. سالانه حدود پنج میلیون مترمکعب کاهش آب زیرزمینی در این حوضه ثبت می‌شود و سطح سفره آن نیز 18 متر کاهش یافته است. کاهش حدود 24 کیلومتر مکعبی از آب دریاچه ارومیه و کاهش آب زیرزمینی بر رسوبات سطحی و محیط اطراف دریاچه اثر گذاشته است. ویژگی‌های رسوب بر خواص مکانیکی و در نتیجه تمایل به تغییر شکل تاثیر می‌گذارد. تغییرات ناگهانی در خواص مکانیکی، مانند مقاومت برشی، باعث می‌شود که در هنگام بارگذاری لرزه‌ای با کاهش مقاومت و تجمع تغییر شکل در بالا یا درون رسوبات و روی سطوح گسل عمل کنند.اگر تغییرات در سطح آب دریاچه و آب‌های زیرزمینی اطراف آن به اندازه کافی بزرگ باشد، تنش‌های وارده بر گسل را تغییر می‌دهد. با نگاهی به روندهای کوتاه و بلندمدت، الگوهای ریز لرزه‌خیزی با تغییرات سالانه برداشت آب در اطراف دریاچه ارومیه همراه بوده است.