چرا دریاچه‌های ایران خشک می‌شوند؟

سرزمین ایران در منطقه‌ای با شرایط آب و هوایی خشک و نیمه‌خشک قرار دارد و بیشتر دریاچه‌های داخلی آن در فروافتادگی‌های زمین‌ساختی جوان جای گرفته‌اند. دریاچه‌های دائمی ایران بیشتر در بخش‌های پربارش‌تر (مانند نواحی شمال باختری و جنوب باختری) ایجاد شده اند و دریاچه‌های فصلی آن نیز در نواحی خشک و صحرایی شکل گرفته‌اند. در دهه‌های گذشته بیشتر دریاچه‌های کشور با بحران کم آبی و یا خشکی روبرو شده‌اند. خشک شدن دریاچه‌های بختگان، طشک، مهارلو، هامون و کافتر و همچنین قرار گرفتن دریاچه ارومیه در آستانه مرگ کامل، مشکلات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی را به همراه داشته است. شور شدن سفره‌های آب‌زیرزمینی، نابودی گونه‌های مختلف جانوری و گیاهی، ایجاد طوفان‌های شن و نمک و همچنین پیدایش بیماری‌های پوستی و تنفسی از جمله بازخوردهای خشک شدن این دریاچه‌ها بوده است. از تغییرات اقلیمی (افزایش دما و کاهش بارش) و فعالیت‌های انسانی (مانند سدسازی، رشد جمعیت و افزایش تقاضای آب در بخش خانگی، برداشت بیش از حد مجاز از آب‌های سطحی و زیرزمینی در نتیجه گسترش کشاورزی و صنعت، تغییر کابری زمین و افزایش فرسایش خاک و بار رسوبی وارد شده به دریاچه) به عنوان عوامل اصلی کاهش سطح آب دریاچه‌ها یاد شده است. در این پژوهش ضمن بررسی شرایط کنونی مهمترین دریاچه‌های کشور، نقش دلایل اقلیمی و انسانی در خشکیدن آنها نیز ارزیابی شده است. در برخی حوضه‌ها، خشکسالی هواشناسی و هیدرولوژیکی به کمک شاخص‌های بارش و رواناب استاندارد شده تعیین گردیده است. در ادامه، ارتباط تغییرات مساحت برخی از دریاچه با داده‌های هواشناسی، متغیرهای هیدرولوژیکی، حجم آب ذخیره شده در مخزن سدها، مساحت زمین‌های کشاورزی و تراز آب‌زیرزمینی مورد واکاوی قرار گرفته است. نتایج نشانگر افزایش میانگین دمای حوضه‌ها به میزان 4/0 تا 5/0 درجه سانتی گراد در هر دهه است. همچنین در بیشتر حوضه‌ها، مقدار بارش، آورد رودخانه‌ها و سطح آب‌زیرزمینی روندی کاهشی را نشان می‌دهد. به نظر می رسد که تغییرات اقلیمی به تنهایی عامل خشکیدن دریاچه‌ها نبوده بلکه گسترش زمین‌های کشاورزی در بالادست حوضه‌ها همراه با سدسازی نیز نقش پر رنگی در ایجاد این بحران داشته‌اند.