استعاره و گسست تاریخی: بررسی دگردیسی سازوکار اِعمال قدرت در شازده احتجاب

شازده احتجاب رمانی است مدرن که بر مبنای فن جریال سیال ذهن نوشته شده است با استفاده از این روش، گلشیری سعی کرده است با کنار هم قرار دادن خرده‌روایت‌های متعدد از دوران قاجار، ذهنیت افراد چهار نسل از خاندان قجری احتجاب را برای خواننده تصویرپردازی کند. این خرده‌روایت‌ها بدون اینکه از روش تاریخ‌نگاری با روایت خطی پیروی کنند، در یکدیگر فرو می‌روند و کلیت رمان را شکل می‌دهند. یکی از درونمایه‌هایی که در این شیوۀ روایت‌پردازی از تاریخچۀ این خاندان برجسته می‌شود خودکامی و ظلم آنها است. این درونمایه نیز با تغییر شکل از نسلی به نسل دیگر همچنان در ذهنیت افراد این خاندان باقی می‌ماند. این دگردیسی در شکل خودکامگی با استفاده از دیدگاه‌های فوکو دربارۀ تغییر شکل در سازوکارهای اِعمال قدرت از عصر کلاسیک تا دوران مدرن قابل بررسی است. همچنین، متن شازده احتجاب بر مبنای محورهای هم‌نشینی و جانشینی و قطب‌های استعاره و مجاز در اندیشۀ رومن یاکوبسن پیش از این مورد تحلیل قرار گرفته است. بر این اساس، دگردیسی مطرح‌شده در سازوکار اعمال قدرت با دیگر دگردیسی‌هایی که بر مبنای مجاز و استعاره در این رمان شکل گرفته‌اند هماهنگی دارد. به همین دلیل، در این مقاله سعی می‌شود با تطبیق اندیشه‌های فوکو و روش زبانشناختی یاکوبسن دگردیسی انجام‌گرفته در سازوکارهای اِعمال قدرت در این رمان صورت‌بندی شود.