بررسی چهارگانه‌های عرفانی تخلیه، تحلیه، تجلیه و فنا در آثار منظوم عطار

ادبیات عرفانی جزئی از میراث منظوم و منثور ادبی است که با رمز و رازهای بسیاری همراه می‌باشد. درک این رمز و رازها، اصطلاحات و مفاهیمی که در این آثار مطرح می‌شوند به دلیل آمیخته شدن با نمادها و تمثیل‌های خاص، هیچگاه به سادگی امکان پذیر نبوده است. ادبیات عرفانی در عین سادگی باعث خطور سوالات عمیقی در ذهن خواننده می‌شود که پاسخ دقیق به آنها، نیازمند درک درست دیدگاه‌های عرفانی و مذهبی مولفانشان می‌باشد. پژوهش حاضر به شیوۀ توصیفی– تحلیلی و روش کتابخانه‌ای، چگونگی دید و دریافت عطار از حق تعالی و تلاش وکوشش سالک برای درک اتصال به مبداء وجود و مقدمات قرب به حق را در آثار منظوم شاعر، مورد بررسی قرار می‌دهد و به بیان نمود اصطلاحات عرفانی« تخلی، تحلی، تجلی و فنا» در این آثار می‌پردازد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که عطار در آثار منظوم خود، بسیاری از دیدگاه‌های اعتقادی و دینی خویش را با ذوق عارفانه آمیخته است. او عقیده دارد که از مهم‌ترین ریاضت‌ها برای اهل سلوک، تخلیه است؛ صفات ناپسندی که تا سالک آن‌ها را از خود دور ننماید، نتواند کسب فضایل کند. سالک بعد از تخلیه، باید خود را با فضایل اخلاقی تحلیه کند؛ آراسته شدن به زیور صبر و ذکر و مزین گشتن به صفات رحمان و رحیم؛ بعد از مرحلة تحلیه، تجلیه است. عطار می‌گوید هدف از آفرینش جهان، تجلّی بوده است. خداوند در هر موجودی به حسب مرتبه و قابلیتش، تجلّی می‌کند و متجلی له، توان توصیف و سخن گفتن از آن حالت را ندارد. مقصد نهایی اندیشه عطار، دستیابی به حقیقت و فنا شدن در ذات حضرت حق است؛ که در نتیجة استغراق در انوار پرجلال پروردگار حاصل‌ می‌شود.