رده بندی «متون حاشیه ای» فارسی و عربی دورۀ صفویه و عثمانی بر اساس نظریۀ «ترامتنیت» ژنت

از اصطلاح حاشیه نویسی معمولاً دو معنا استنباط می شود: نخست نوشتن نکات و توضیحاتی در حاشیه‌ی متنِ یک اثر و دوم، تالیفاتی مستقل با محوریّت اثری دیگر. مراد از حاشیه نویسی در این جُستار، معنای اخیر است. مجموعه‌ی آثاری را که به این شیوه (شرح، حاشیه، خلاصه، ذیل، تعلیق و تتمّه/ تکمله) تالیف شده اند، به صورت قراردادی «متون حاشیه ای» می نامیم. سابقه‌ی این گونه تالیفات به زند و پازندِ اوستا در ایران قبل از اسلام و در زبان عربی به قرن نخست هجری و تفاسیر آیات قرآن می رسد و در دوره های بعد نیز ادامه دارد، اما در عصر صفویه و عثمانی بسامد و تنوّع متون حاشیه ای، بیش از دوره های پیش است. روش تحقیق این مقاله بر اساس نظریه‌ی «ترامتنیت» ژرار ژنت می باشد. با وجود آثاری که در پیشینه‌ی پژوهش آمده، تا کنون تحقیق مستقلی در زمینه‌ی این نوع نوشتارها در دوره‌ی مورد بررسی انجام نشده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که علاوه بر گونه های «تفسیری» و «انتقادی» موردنظر ژنت، متون حاشیه ای دو گونه‌ی «تلخیصی» و «تکمیلی» نیز دارند؛ بنابراین مجموعه‌ی این تالیفات را می توان در چهار طبقه، رده بندی کرد: «تفسیری، انتقادی، تلخیصی و تکمیلی».