بررسی کارکرد اسطوره‌های گوسفند و بز در اوستا، متون پهلوی، شاهنامه و مثنوی

بز و گوسفند نسبت به سایر چهارپایان نظیر گاو و اسب، حضوری کمرنگ تر در اساطیر ایرانی دارند که در متون ادوار بعد نیز بسامد چندانی نداشته اند؛ اما با وجود این، نقش بز معروف ترین تصویر حک شده بر سفالینه های ایرانی است که مهم ترین حضورش در متون کهن، نقش آفرینی آن به عنوان نماد ایرانی عصر زرتشت در منظومۀ درخت آسوریک است. این مقاله با روش تحلیل محتوا به دنبال یافتن این پاسخ است که کارکردهای اسطوره های کهنی چون بز و گوسفند در طی ادوار مختلف و در آثار شاخصی چون اوستا، بندهش، درخت آسوریک، شاهنامه و مثنوی چه تغییراتی را تجربه کرده است؟ که نتایج پژوهش نشان می دهد بز در اوستا تجسّمی از ایزد بهرام، خدای جنگ است که با خویشکاری(1) نزاع طلبی بز تناسب دارد، جانوری است که در آیین زرتشت قربانی می شود و دستوری مبنی بر منع کشتن آن وجود ندارد؛ اما با این همه، در منظومۀ درخت آسوریک نمادی از جامعۀ ایرانی و آیین مزدیسنایی است. بندهش نیز در بخش هایی متعدد به این جانور پرداخته است؛ اما در شاهنامه نشان شاخصی از این اسطورۀ جانوری در دست نیست تا آن که در مثنوی، نماد سالکان واصل است. دلیل حضور کمرنگ اسطورۀ گوسفند نیز به این مساله بازمی گردد که در بیشتر متون کهن، گاو و گوسفند یکسان پنداشته شده، تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند، مثلاً گاه در اوستا و بندهش، گوسفند همان گاو مقدس است که وجه تمایز این دو به خویشکاری های آنان بازمی گردد که اگر قربانی کردن گوسفند، کارکرد آیینی دارد؛ پس این گوسفند به معنی همان گاو نخستین است؛ اما اگر صرفاً به قربانی کردن آن در میان سایر چهارپایان اشاره شده باشد که هدف از کشتنش صرفاً تناول گوشت آن باشد، گوسفند در معنای عام خود به کار رفته است. در اوستا این جانور همانند بز، تجسمی از ایزد بهرام است که در بندهش نیز جانوری ارجمند است. گوسفند در شاهنامه نمادی از فرّ شاهی است که از خویشکاری نجات بخشی برخوردار است. این اسطورۀ جانوری در مثنوی به دلیل بهره مندی از قداست آیین قربانی در اسلام، دارای ارزش و جایگاهی والا بوده، نمادی است از اخلاص و ایمان؛ اما با این همه گاه نمایندۀ مضامینی منفی و نکوهیده است.