تاثیر و تاثر حروفیه در عرفان اسلامی-ایرانی

حروفیه جنبشی عرفانی-انقلابی بود با باورهایی شبیه به صوفیان که پیروان آن برای ارزش عددی حروف الفبا تفاسیری قایل بودند و با این کار از آیات و احادیث اسلامی، معانی شگفت‌انگیز و غیرمتعارفی استنباط می‌کردند. خواست بنیادی پژوهش حاضر، بررسی زمینه‌های شکل‌گیری جنبش حروفیه در دو ساحت «عرفانی» و «انقلابی» پس از سرکوب جنبش «سربداران» و تاثیرات آن در زمینه تقریب «تصوف» و «تشیع» است. روش تحقیق در این پژوهش، روشی توصیفی-تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات نیز کتابخانه‌ای است. نتایج و دستاوردهای این پژوهش نشان می‌دهد؛ دامنه تاثیر این جنبش‌ها بر «تصوف و عرفان اسلامی-ایرانی» تا بدان‌جاست که موجب «ربط و بسط تصوف و عرفان اسلامی-ایرانی از اعتقادات اهل تسنن به تفکرات شیعی» بوده‌اند و با فراهم آوردن شرایط رشد صوفیان و عارفان شیعه، به‌تدریج زمینه‌ساز تشکیل حکومت صفوی و رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران شده‌اند. در این پژوهش، با توجه به عمق ریشه‌های عرفانی حروفیه و تاثیر آن بر خط سیر عرفانی ایرانیان و دیگر مسلمانان در قرن هشتم و نهم هجری قمری (14 میلادی) - از امپراتوری عثمانی (ترکیه امروزی) گرفته تا مردم تازه‌مسلمان سرزمین‌های بالکان – در راستای پاسخ به این پرسش اساسی که «عمق اصالت فکری حروفیه تا چه اندازه است؟»، علاوه بر مقایسه دیدگاه‌های حروفیان با برخی نظریات غربی، خط سیر تاثرات حروفیان از کتب مقدس اعم از قرآن، انجیل و تورات و تاثیرات این جنبش تا جریان نُقطَویه را دنبال کرده و به شباهت‌های آن با فلسفه ذره‌گرایی یا اَتُمیسم یونان باستان و دیدگاه‌های ماتریالیستی و فرمالیستى قرن بیستم پرداخته‌ایم. پس از این عیارسنجی مجمل و در پایان این پژوهش نیز کوتاه‌شدن دامنه تاثیر حروفی‌گری بر آثار عرفانی، ادبی و هنری در قرون بعدی را مورد توجه قرار داده و در راستای آسیب‌شناسی این جنبش، به این نتیجه رسیده‌ایم که علاوه بر انکار معاد به عنوان یکی از اصول دین و اعتقاد به این‌که بهشت انسان در همین دنیاست،‌ دلایل دیگری همچون تقلیل حروفی‌گری به علم‌الحروف و ترکیبش با محتوای غیراصیل و شبه‌خرافی ازجمله دلایل «محدود بودن دامنه تاثیرات آن در قرون بعدی» و «ردیه‌نویسی‌ها بر حروفیه» بوده است.