بررسی جایگاه و وضعیت شعر آیینی و نقش شاهنامه در بازآفرینی عنصر هویت ایرانی در دوره صفویه

در تمام دوره‌های حیات فرهنگی ایران ارتباط میان هویت، اندیشه و هنر در طول تاریخ پر فراز و نشیب ایران گاه پا به پای هم و حتی گاه تلفیق یافته در هم حرکت کرده­اند. پس‌ازآنکه حکومت صفویه در اوایل قرن دهم - زمام امور کشور ایران را در دست گرفت، شاه اسماعیل صفوی، تشیع را مذهب رسمی ایران اعلام کرد و آن را در اغلب مناطق ایران گسترش داد و نظام و بنیانی پی‌ریزی شد که در آن گرایش خاصی نسبت به آیین و اهمیت به آن دیده می‌شد. به‌طورکلی حکومت صفوی خود را برپادارنده آیین اهل‌بیت (ع) می‌دانست؛ ازاین‌رو سعی بر تقویت، رونق و رواج آن داشت و نقشی بسزایی در تقویت شعر آیینی داشته است. باری علاقه‌مندی پادشاهان این سلسله به موضوعات دینی نقشی بسزایی در تقویت شعر آیینی داشت و به‌گونه‌ای کم‌نظیر، به رشد و پرورش خلاقیت شاعران کمک شایانی کرد و این نکته از علل عمده گرایش شاعران به سرایش سروده‌های آیینی به شمار آمد. از سوی دیگر، دوران صفویان شاهد بازسازی و وحدت سیاسی، مذهبی و نظامی ایران بود. صفویان در قلمرو امور اجتماعی نوعی یکپارچگی ایجاد کردند که زمان خود را از ادوار گسیخته و نابسامان گذشته جدا ساختند و به مصائب گذشته خاتمه بخشیدند. یکی از عواملی که به این وضعیت پایان داد توجه صفویان به ایجاد ملتی واحد با مسئولیتی واحد حول محور هویت ملی ایرانی بود. در این راستا توجه به شاهنامه و شاهنامه‌خوانی به‌عنوان سند ملی ایران موردتوجه قرار گرفت و از همان ابتدا توجه به شاهنامه افزایش یافت. در این مقاله بر آنیم، در برخی دیوان‌ها و اشعار شاعران دوره صفویه، جایگاه اشعار آیینی به‌عنوان هویت اسلامی این دوره، عوامل موثر بر رشد و گسترش آنان در شعر این دوره و جایگاه شاهنامه و شاهنامه‌خوانی به‌عنوان عنصر هویت ملی در دوره صفویه موردبررسی قرار دهد. پرسش‌های اصلی مقالة حاضر این است: آیا شعر آیینی به‌عنوان عناصر هویت اسلامی در دوره صفوی تبلور یافته است؟ این نتیجه به دست آمده است که مدح و مرثیه اهل‌بیت (ع) از اهم عناصری است که در این عصر متبلور شده است. آیا شاهنامه و شاهنامه‌خوانی در دوره صفوی ارزش و اهمیت داشته است؟ این نتیجه به دست آمده است که شاهنامه ارزش و جایگاه ویژه‌ای در دورة صفوی داشته است. هدف از طرح مساله پژوهشی حاضر، بررسی جایگاه شاهنامه و عنصر هویت ملی و بررسی وضعیت شعر آیینی و شعر گفتن در مدح و مرثیه اهل‌بیت (ع) با توجه به عنصر هویت اسلامی در دوره صفویه است. روش این مقاله توصیفی-تحلیلی و جامعۀ آماری و ابزار آن اسناد و آثار، تذکره­ها و دیوان­های متعدد است.