بررسی سبک­شناسانۀ صورخیال در شاهنامۀ فردوسی (بررسی موردی: رستم و سهراب و رستم و اسفندیار)

شاهنامۀ فردوسی، از نظرگاه­های گوناگون علمی و هنری ارزش­هایی برجسته دارد؛ خاصه از نظر زبانی که اثری شایسته است و بررسی نوجویانه ­ترِ هنرسازه­های زبانی آن، امری بایسته. هنرسازه ­هایی چون انواع صورخیال که نمودشان در شاهنامه، بسیار پژوهش­پذیر می­نماید؛ زیرا با کمیّت و کیفیتی سزای توجه، در سراسر این اثر، متجلی­اند. بررسی علمی­تر و ژرف­نگرانه­تر این عوامل تخییلی، مارا به شناختی سنجیده­تر از پیش نسبت به سبک خیال ­آفرینی فردوسی خواهدرساند. این پژوهش، به روش توصیفی- تحلیلی، ناظر است بر سبک صورخیال در بخشه­ایی از شاهنامه یعنی منظومه ­های رستم و سهراب و رستم و اسفندیار که با توجه به مناسبت­ها و شباهت­هایشان بایکدیگر، در یک جستار مورد بررسی و سنجش قرار گرفته­اند. در هردو متن، غلبۀ آماری با عنصر کنایه است و پس از آن به ترتیب، استعاره و تشبیه و غلو وکارکردی کلاسیک از نماد، در موقعیت­های گوناگون و متعدد حضور و بروز دارند. امر تصویرسازی در شیوۀ روایت داستان­ها، جایگاه برجسته­ای دارد؛ به طوری که بیش از نیمی از ابیات این دو داستان، دست کم از یکی از انواع صورت­های خیالی سود برده و حدود 12% از ابیات، دویا چند ابزار خیالی را به کار گرفته­اند. افزون بر این تصرفات مجازی و عوامل تصویرساز، خودِ حقیقتِ موضوعی و مضمونی شاهنامه نیز نوعی عدول از هنجار عادی است و دارای جذابیتی شایانِ درنگ که البته در این اثر، نوعی واقیعت پنداشته می­شود. در نظر داشتنِ اقتضائات بافت و فرم متن شاهنامه، تصاویر خیالیِ آمیغی یا ترکیبی و نیز گوناگونی ساختاری مصادیق غلو درآن، از اصول و نگره­های نوِ پژوهش پیش روست؛ زیرا به باور نگارنده، در صورت غفلت از این عوامل اثرگذار، ثمرۀ کار، نتایجی ابتر و کم­بر خواهد بود. هدف این پژوهش، دستیابی به میزان همسانی و ناهمسانی­های صورت­های خیالی دو داستان یادشده، نیز کارکرد انواع آن صور نسبت به شخصیت­های اصلی و موقیعت­های گوناگون است و به طور کلی، دستیابی به ژرفای سبک خیال­پردازی فردوسی در این دو منظومه.