هرمنوتیک نسلی و دلالت‌های آن برای ایران امروز

طبق خوانشی مشهور و اروپامحور، رخداد تراژیک و تامل‌برانگیز محاکمۀ سقراط به‌عنوان «پدر معنوی» فلسفه در 399 قبل از میلاد، سرآغازهای این سنت فلسفی را رنگ و دلالت‌های عمیق نسلی و بلکه بین‌نسلی بخشیده است. اینکه یکی از اتهامات اساسی سقراط، فاسد کردن جوانان بود، نشان از جدالی اساسی میان گفتمان فلسفی و پایدیا (تعلیم‌وتربیت) یونانی دارد. قالب عمده آثار برجای‌مانده از افلاطون هم که به گفتۀ وایتهد، کل فلسفه غرب پانوشتی بر فلسفه اوست، ژانر گفتگویی (محاوره‌ای) یعنی گفت‌وگویی میان نسلی را اتخاذ کرده است. در قرون‌وسطی، دورۀ اسلامی و فلسفۀ جدید و معاصر هم فلسفه (نه به معنای تکنیکال و مدرسه‌ای آن) مناسباتی با ادب درس و نفس فردی و اجتماعی داشته و به طور خاص در فلسفۀ تعلیم‌وتربیت، هرمنوتیک نسلی (نسل‌ها) در مدار درس و بحث و تامل فلاسفه بوده، هر چند این مناسبات در ادوار و پارادایم‌های فوق‌الذکر، اوج و حضیض داشته است. در بین سنت‌های فلسفی معاصر که از قضا ریشه‌های عمیق در سنت یونانی - اسلامی - مسیحی قرون‌وسطایی هم دارد، «سنّت هرمنوتیک» با همۀ تنوعی که در آن وجود دارد، به نمایندگی چهره‌های کلیدی همچون شلایر ماخر، ویلهلم دیلتای و گادامر و... توجه به دیالکتیک «سنت و معاصرت» را در کانون تاملات فلسفی خود قرار داده است. در این میان، ویلهلم دیلتای با تمهید مقدمات و مباحثی بنیادین در آثاری همچون: 1- مقدمه بر علوم‌انسانی 2- هرمنوتیک و مطالعۀ تاریخ 3- صورت‌بندی جهان تاریخی در علوم‌انسانی 4- فهم جهان انسانی و شعر و تجربه زیسته و... از نقش‌آفرینی تجارب زیسته تاریخی (تجارب زیسته نسلی و عصری) در شکل‌گیری علوم‌انسانی و فرهنگ و جهان‌بینی سخن گفته است. در کنار تاملات فلاسفه هرمنوتیک همچون دیلتای، ادبیات مطالعات نسلی قابل‌اعتنایی در علوم‌انسانی و اجتماعی و با محوریت تاملات کسانی چون کارل مان‌هایم (متاثر از هگل و دیلتای و مارکس) و اورتگای گاست (فیلسوف اسپانیایی) و مکتب مادرید و به‌ویژه شاگرد گاست، جولیان ماریاس در کتاب «نسل‌ها: روشی تاریخی» و مطالعاتی در علوم اجتماعی ایران پس از تاسیس دانشگاه تهران و به‌ویژه سه دهۀ اخیر (عمدتاً در قالب مطالعات تجربی پیمایشی متاثر از الگوهای جهانی نظیر الگوی رونالد اینگلهارت) شکل‌گرفته است. در گفتمان فلسفی - الاهیاتی و اجتماعی ایرانِ پسا مشروطه هم روایت‌هایی سنت‌گرایانه، ایدئولوژیک، تئولوژیک، هرمنوتیک و... از مناسبات و تحولات نسلی نقش‌آفرین بوده‌اند که برای ایران امروز درس‌های سلبی و ایجابی قابل‌اعتنایی دارند.