بررسی اسنادی رویکرد حکومت‌های ایران به موضوع برگزاری مناسک مذهبی (اواخر قاجار تا اواسط پهلوی دوم)

فرهنگ ملی مردم یک سرزمین فرهنگی نشانگر هویت تاریخی، اجتماعی و دینی آن مردم است و مناسک مذهبی ازجمله مناسک سوگ و عزا نیز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مولفه‌های هویتی مردم، ریشه در این فرهنگ دارد. برگزاری مراسم مذهبی در ایران قدمتی طولانی دارد و نحوه مواجهه دولت‌ها و عکس‌العمل مردم در دوره‌های مختلف با مقوله دین و برگزاری مراسم‌هایی از این نوع، متفاوت بوده است. دولت‌ها گاهی دین را عاملی برای تقویت و تداوم حکومت خود دانسته و گاهی آن را در تقابل جدی با حکومت خود پنداشته‌اند. در ایران دوره رضاخان نیز برگزاری این مناسک با رویکرد تهدید یا فرصت، دستخوش خودکامگی حکام وقت شده و در زمان‌های مختلف منطبق با منفعت‌طلبی شاه، برگزار یا منع شده است. در این دوره و در دوره پهلوی دوم اقداماتی در دستور کار دولت قرار گرفت که در تقابل مستقیم با اعتقادات و هویت دینی مردم ایران بود. هویتی که یکی از مهم‌ترین عوامل ایجاد وحدت ملی به‌خصوص حول محور شهادت امام حسین (ع) و مبارزه با ظلم بود. تاثیر ماه محرم در ایجاد و تقویت جنبش‌های اجتماعی و سیاسی و اصرار مردم مومن برای زنده نگه‌داشتن مراسم عزاداری منجر به بروز نوعی آگاهی اجتماعی در بین عامه مردم و شکل‌گیری پایه‌های اصلی قیام امام خمینی (قدس) و پیروزی انقلاب اسلامی شد. نظر به اهمیت و جایگاه و نقش مناسک مذهبی در زندگی مردم ایران، به‌ویژه نقش مناسک مذهبی در تقویت هویت دینی فردی و اجتماعی که به بروز بیداری اسلامی منجر شد، این پژوهش با رویکرد مطالعه اسنادی و کتابخانه‌ای، به بررسی نامه‌ها و اسناد حکومتی موجود در گنجینه اسناد ملی ایران با موضوع سیر تحول نحوه مواجهه حکومت‌ها با برگزاری مناسک مذهبی به‌ویژه هیات‌های عزاداری در ایام محرم و صفر پرداخته است.