مراتب شناخت انسانی و فاصلة آن‌ها از حقیقت عالم از منظر عین‌القضات همدانی

پژوهش حاضر از منظر عین‌القضات به مراتب شناخت انسان و فاصلة آن از حقیقت عالم می‌پردازد. منظور از مراتب شناخت در اینجا انواع ادراکاتی است که عین‌القضات دربارة آن‌ها سخن گفته است و اعتبار ضمنی برای آن‌ها قائل است و مراتبی برای آن‌ها در نظر دارد که به ترتیب عبارتند از: ادراکات حسی، وهمی، عقلی و معرفت عرفانی. هدف از چنین پرداختی یافتن میزان انطباق هر یک از انواع ادراکات انسان با امر واقع است و در یک نگاه کلان‌تر به این موضوع خواهد پرداخت که در دستگاه ادراکی انسان تا آنجا که انسان است، یافتن حقیقت عالم ممکن است یا خیر. برای نیل به این هدف از روش توصیفی تحلیلی بهره برده‌ایم. در آثار عین‌القضات هر چند به دو نوع ادراک حسی و وهمی نیز اشاره می‌شود و امکان صدق در آن‌ها نیز به رسمیت شناخت می‌شود، اما عموماً دو شناخت عقلی و معرفت عرفانی را به‌عنوان ادراکات اصلی انسان مدنظر دارد و به این دو به عنوان یکی از موضوعات اصلی پروژة تمام عمر خود نظر دارد و دو ادراک حسی و وهمی را بیشتر به‌عنوان مقدمه‌ای برای ادراک عقلی مورد توجه قرار می‌دهد. از منظر انطباق با واقع، شناخت عقلی تنها امکان شناخت مطابق با واقع از محسوسات را داراست و به عالم ماورای محسوس و حالات انسانی تنها به طریقی تمثیلی آگاهی دارد که نمی‌توان آن را مطابق با واقع دانست. در مورد معرفت هر چند امکان یافت حقایق در معرفت عرفانی وجود دارد، اما این انطباق از یک زاویه‌دید انسانی حاصل می‌شود که با حقیقت عالم مطابقت تام ندارد. می‌توان این عدم انطباق را در تبیینی که قاضی از از نسبت صفات با ذات الهی، ارزش‌گذاری بین صفات، جایگاه ابلیس و ادراک محبت خداوند نسبت به بنده در نظر سالک و حقیقت عالم به‌دست می‌دهد، مشاهده کرد. خروج از این زاویه‌دید و رسیدن به مرتبة فنا امکان ادراک حقیقت عالم را حاصل می‌کند که البته در این حالت نسبت دادن ادراک به شخص بسیار دشوار خواهد بود.