زمینه‌مندی نظام تولید دانش و چالشهای پیش روی واقع‌گروی معرفتی

مباحثات فیلسوفان علم پیرامون واقع‌گروی یا ناواقع‌گروی ‌را باید در مناقشات میان دو اردوگاه معقول‌گرایان و نامعقول‌گرایان تعقیب نمود. راهبرد اصلی معقول‌گرایان دفاع از جایگاه علم با ارائه تبیینی عام از روش‌ها و استانداردهای علمی است و راهبرد اصلی نامعقول‌گرایان حمله به امکان وجود مجموعه‌ای از استانداردهای جهان‌شمول و نفی روشی فراتاریخی در تولید علم است. هر دو راهبرد این پیش‌فرض را دارند که «اگر روش علمی فراتاریخی، جهان‌شمول و تغییرناپذیر نباشد، نمی‌توان هیچ نظریه‌ای را نظریه دیگر ترجیح داد». در مقاله حاضر پس از مروری بر رویکردها و بنیادهای اصلی استدلال این دو اردوگاه نشان داده می‌شود که معقول گرایان علی‌الاصول نمی‌توانند مجموعه‌ای از هنجارهایی را معرفی کند که زمینه را برای ارزیابی عینی شایستگی‌های نسبیِ یک نظریه علمی بر اساس قرائن و شواهد پیش‌زمینه به صورت تام فراهم سازند؛ اما نامعقول گرایان نیز در استدلال‌های خود میان چند امر خلط کرده‌اند: (الف) خلط میان «نظریه علمی» با «معرفت علمی»، (ب) خلط میان توضیح معرفت‌شناسانه امکان «معرفت معقول» و اصول کلی «روش‌شناسی» با مجموعه روش‌های «ثابت»، «عمومی» و «قابل نقادی» از روش‌های انتخاب نظریه، (ج) خلط میان روش‌های انتخاب و ارزیابی نظریه با مسیر تحولات و تغییرات نظریه‌های مقبول جامعه علمی و (د) خلط میان سنجش-ناپذیری و قیاس ناپذیری نظریه‌های علمی. بر اساس فرض خطاپذیری علوم و نکات فوق، نشان داده می‌شود که در پذیرش و ترجیح یک نظریۀ از میان نظریه‌های رقیب می‌توانیم وضعیت رقیبان را نسبت به هدف علم بررسی کنیم. اما معقول گرا متعهد نیست که دو نظریه را به صورت نقطه‌به‌نقطه و جزء‌به‌جزء مقایسه کند. دانشمندان با داشتن بدیهیات اولی و ثانوی و علوم نظری منتهی به این بدیهیات، شبکه ای از شناخت یقینی برای خویش می توانند فراهم آورند که در ارزیابی مبانی یاریگر باشد؛ نظریه‌های علمی نیز مبتنی بر مجموعه‌ای از بنیادهای شبه‌فلسفی-شبه‌تجربی هستند که با معیارهای انسجام و کارآمدی قابل ارزیابی هستند و به همین جهت «معرفت علمی معقول» می‌تواند در دسترس دانشمند جویای حقیقت باشد.