ارزش معرفتی صورت خیال نزد ابن‌سینا

رابطه هنر با شناخت یکی از مهم‌ترین بحث‌های محوری فلسفه، هنر و ادبیات است. ابن‌سینا هنر را امر مخیل و شعر را کلام مخیل می‌داند. بحث تخیل در فلسفه ابن‌سینا ابعاد گوناگون دارد. او ابعاد تخیل را تصور خیالی، تصدیق خیالی، استدلال خیالی و فایده آن‌ها را اثرگذاری التذاذ و تعجیب می‌داند. نخستین بار بحث تخیل در حوزه معرفت‌شناسی در رساله نفس شفای ابن‌سینا مطرح می‌شود. ابن‌سینا انواع شناخت ما از جهان را حسی، خیالی، وهمی و عقلی می‌داند. این‌ها سلسله‌مراتب ادراک را شکل می‌دهند. در این چهار مرتبه ادراک، نظریه تجرید یا انتزاع، رابطه تَرَتُّب، کلیت و ادراک ذات به نحو متفاوت اتفاق می‌افتد. ادراک عقلی مجردترین نوع ادراک است، یعنی ادراک کلی و ادراک به ذات شیء است. تصورات و ادراکات خیالی با صورت‌های حسی هم‌شکل و هم ماهیت هستند و به ما ادراک جزئی می‌دهند؛ یعنی شیء را با ملحقات مادی آلوده‌شده به مادیت معرفی می‌کنند و ما به شناختی از شیء می‌رسیم، اما به شناخت ذاتی شیء نمی‌رسیم. پژوهش حاضر به روش توصیفی/ تحلیلی نشان می‌دهد سلسله‌مراتب و جایگاه خیال بین حس و عقل قرار داشته و دارای ارزش معرفتی پایین‌تری از عقل است و در این سلسله‌مراتب درجه‌بندی، روابط و نسبت‌هایی باهم دارند. ازنظر ابن‌سینا خیال و تخیل دو قوه‌ای هستند که صورت را از ماده انتزاع می‌کنند. صورت‌های خیالی که معقولات از آن‌ها به دست می‌آیند با صورت حسی تفاوت دارند. آن‌ها در پدید آمدن صورت‌های عقلی و شناختی وساطت می‌کنند و صورت‌های تخیلی که قوه تخیل ما می سازد، حاصل محاکات نفس‌اند. هدف این نوشتار نخست بررسی تفاوت میان صورت‌های خیالی با تخیلی و روابط آن‌ها با بقیه صورت‌هاست. سپس ارزیابی اهمیت معرفت‌شناختی صورت خیال است. آنچه در این مقاله بیان‌شده این است که در صورت دست‌یابی به ادراک کلی، راه حس، خیال و وهم یک اعتبارمعرفت شناختی به دست می‌دهد.